Քեսապի Ոսկի Աշունը - ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Քեսապի Ոսկի Աշունը

ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Աշուն էր… Քեսապի ոսկի աշունը: Օդը պայծառ էր,  եւ արեւի տաքութիւնը` նուազած: Ծառերը հետզհետէ սկսած էին թօթափել իրենց տերեւները: Ոտքերուն տակ հողը մերթ չոր էր, մերթ խոնաւ, ամէն ոք ճամբեզրերու չորցած թուփերուն եւ վայրի ծաղիկներուն հոտը կ՛առնէր:
Կը փչէր քամին ու ամէնուր կը տանէր մէկ կողմէ աւանդական ռուպին բոյրը, իսկ միւս կողմէ` սնտուկներուն մէջ խնամքով շարուած խնձորներուն ու խաղողներուն բոյրը:
Մըշըլ պապուկն էր հոն, կրակին գլուխ անցած` կը հետեւէր եռացող խաղողի հիւթին, որ հետզհետէ պնդանալով` ռուպ պիտի դառնար: Մըշըլ պապուկին կրակը աշնան չէր մարեր, շաբաթներով վառած կը մնար, որպէսզի թաղեցիները հերթով իրենց խաղողներուն ռուպը պատրաստէին:
Բերքահաւաքի աշխատանքներէն յոգնած` գիւղացիք կը հաւաքուէին կրակին շուրջ, մէկ կողմէ կը հետեւէին կրակին, իսկ միւս կողմէ` իրենց աչքերը երկինք կը յառէին ստուգելու համար ամպերուն ուղղութիւնը եւ հաւանական անձրեւի մը գալուստը, որ կրնար չարաբաստիկ ըլլալ խաղողի ռուպի պատրաստութեան աշխատանքներուն համար:
Մըշըլ պապուկն ու բոլոր ծերերը, հակառակ միջին տարիքի մարդոց ու երիտասարդներուն, հանգիստ կը շարունակէին իրենց գործը` չյագենալով աշնան բարիքները տեսնելով եւ դեղնած տերեւներուն սօսափը վայելելով. ո՜վ գիտէ, գալ աշնան պիտի կարենայի՞ն արբենալ խաղողի ողկոյզներէն ու խնձորի առատ օրհնութենէն…
Դէպի մօրաքրոջս տուն տանող ճամբու եզրին էր Մըշըլ պապուկին հնձանն ու կրակը: Մանկութեանս ամէնէն շատ աշնան կը սիրէի քալել դէպի մօրաքոյրենցս տուն, որպէսզի առիթ ունենայի վայելելու այդ հրաշալի արարողութիւնը:





Որթատունկերէն խաղողի ողկոյզները կը քաղուէին ու կը զետեղուին զամբիւղներու եւ սնտուկներու մէջ, ապա խնամքով կը լեցուէին հնձանին մէջ: Հերթով տղամարդիկ,  յատուկ տրեխներ հագած, կը ճմլէին խաղողի հատիկները, որոնք դուրս կու տային ամբողջ ամառուան մը արեւէն քաղցրացած իրենց հիւթը, որ կը զետեղուէր յատուկ պղինձէ դոյլերու եւ ամաններու մէջ: Խաղողի հիւթին կ՛աւելցնէին ճերմակ հող մը, որ «հաւուրա» կը կոչուէր, որպէսզի այդ նիւթի օգնութեամբ կարելի ըլլայ զտել ու արցունքի պէս զուլալ դարձնել խաղողէն ստացուած հիւթը: Վերջապէս կարգը կը հասնէր կրակին: Խոշոր լաղերու մէջ կը տեղադրուէր այդ զուլալ հեղուկը ու զգուշութեամբ կը դրուէր կրակին վրայ: Տղամարդիկ հերթաբար կը հսկէին կրակը, իսկ Մըշըլ պապուկը տախտակէ պզտլիկ ու ցած աթոռի մը վրայ նստած` կը հետեւէր եռացող ու քիչ-քիչ պնդացող հիւթին: Խաղողի հիւթին գոյնը կրակի տաքութեան տակ կը դառնար ոսկեգոյն ու ապա` մուգ կարմիր: Վերջապէս կը հասնէր մանուկներուն եւ բոլորին սիրելի պահը: Ամբողջապէս ռուպ չդարձած` հեղուկէն քիչ մը կը փոխադրէին այլ ամանի մը մէջ եւ ջրադդումով նոյն հեղուկը կը հոսեցնէին նոյն ամանին մէջ եւ ահա կը գոյանար առատ, ոսկեգոյն եւ խիտ փրփուր:
– Է՜յ, հէ՜յ, «փրփոր»,- կը կանչէր Մըշըլ պապուկն ու բարձրէն կը թափէր հեղուկը տաշտին մէջ ու որքան ձեռքը բարձրացնէր, այնքան աւելի շատ կը գոյանային փրփուրները տաշտին մէջ:
Փրփրալից ամանին շուրջ կը հաւաքուէինք նախ մենք` փոքրերս, եւ կը ճաշակէինք փրփուրը դափնիի տերեւներէն պատրաստուած յատուկ դգալներով:
Դէպի մայրամուտ խոնարհող արեւը բան չէր ըսեր ո՛չ Մըշըլ պապուկին, ո՛չ ալ գիւղացիներուն, որոնք գիշերները մինչեւ լոյս արթուն կը մնային խաղողի ռուպի պատրաստութեան համար: Տքնաջան աշխատանքը փաստօրէն խրախճանքի կը վերածուէր` ուրախութիւն, կերուխում, երգ ու պար: Շատ անգամ ծայր կ՛առնէր շուրջպար մը ու կը վերջանար կեցցէներով ու ծափերով:
Ոսկի աշնան Քեսապ ոչ միայն տարբեր գոյներ կը հագնի, այլեւ կ՛ունենայ տարբեր բոյրեր` բերքահաւաքի, խաղողի ռուպի, նուռի հիւթի, ձմեռնային պաշարի եւ համեմունքներու պատրաստութեան գոյներ ու բոյրեր, որոնք աւանդութիւն դարձած են, եւ որոնց պատրաստութեան ամէն մէկը յատուկ եղանակ ու արարողութիւն ունի: Այսօր չկայ Մըշըլ պապուկը, չկան նաեւ գիւղի ծերերը, բայց քեսապցիք կը շարունակեն ապրիլ ու վայելել Աստուծոյ բարիքները` ապրեցնելով դարերու խորերէն եկած Քեսապի բոլոր աւանդութիւնները:




Արտատպուած՝

August 23, 2017 

ՀԱՅԵՐԸ ՔԵՍԱՊԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ ( Բ. ) - ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՀԱՅԵՐԸ ՔԵՍԱՊԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ ( Բ. )

 

 

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

 

 

 

Քեսապ աւանը հայկական հին բնօրրան է կը գտնուի Կասիոս լերան հարաւային կողմը, 850 մեթր բարձրութեան վրայ:
Աւանդութեան մը համաձայն, Քեսապը հիմնած են Ներքին Գիւղի բնակիչները: Ըստ բանաւոր եւ գրաւոր տուեալներու, առաջին հայ ընտանիքներու Քեսապ հաստատման թուական ընդունուած է 16-րդ դարը, իսկ հայ համայնքի կազմաւորման թուական` 18-րդ դարու սկիզբները: Յիշատակուած է իբրեւ շրջանի տասնեակ մը հայ գիւղերու հոգեւոր, կրթական, տնտեսական եւ վարչական կեդրոն:
Քեսապ Սուրիոյ լաւագոյն ամառանոցներէն է:
Սուրիոյ կեդրոնական վիճակագրական գրասենեակի տուեալներով՝ 2004 թուականին Քեսապի բնակչութիւնը կը հաշուէր 1754 հոգի: Քեսապցիները հիմնականին մէջ կը խօսին Քեսապի բարբառով:
Քեսապ այցելողներու թիւը կ’աւելնայ յատկապէս Օգոստոսին, երբ շրջակայ գիւղերու բնակչութիւնը կը ժամանէ Քեսապ՝ նշելու Սուրբ Աստուածածնի վերափոխման տօնը: Քեսապի մէջ կը նախաձեռնուի սկաուտական բանակումներ:
Նշանաւոր էր Քեսապի շուկան` իր արհեստաւորներով. ջուլհակ, կօշկակար, կլայեկագործ, դարբին, ատաղձագործ, դերձակ, պայտար, համետագործ եւ հիւսն: Շրջակայ թուրքմէն գիւղերը ամէն կարիքի համար Քեսապի վարպետներուն կը դիմէին: Քեսապը յայտնի է դափնիէ պատրաստուած բնական օճառներու արտադրութեամբ եւ խնձորի մշակութեամբ:
Նշանաւոր է Քեսապի գրադարանը, որ ունի գիրքերու ճոխ հաւաքածոյ. հիմնուած է 1910 թուականին:
20-րդ դարու սկիզբին Քեսապ աւանը կը բաղկանար 3 թաղերէ՝ Արեւմտեան, կեդրոնական եւ արեւելեան շրջապատուած 3 կողմէ լեռներով: Շինարարական մեծ թափ մը կը սկսի Ատանայի ջարդէն ետք սակայն 1915 թուականին Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով կանգ կ’առնէ: Այս ժամանակաշրջանին մէջն է, որ կը շինուի գրադարանը, Սահակեան դպրոցը, Աւետարանական համայնքի դպրոցը:
Ուսումնասիրաց վարժարանի, Լատին եկեղեցիի եւ դպրոցի, երկյարկանի բնակարաններու շինութիւնը եւ վերանորոգումը կը սկսի 1920 թուականներուն: Կը բարեկարգուին նաեւ փողոցներն ու գիւղի հրապարակը:
1952 թուականին Քեսապ կ’ունենայ ելեկտրականութիւն, ջուրի ցանց, կոյուղի: Միւս կողմէ, Քաղաքապետարանը կ’ունենայ մնայուն եւ բաւարար պաշտօնէութիւն:
21-րդ դարու սկիզբին Քեսապ աւանը բոլորովին կերպարանափոխուած է՝ դեռ կը մնան քանի մը կարմիր կղմինտաւոր տուներ սակայն անոնց կողքին կը բարձրանան 5-էն 6 յարկանի շէնքեր, տասնեակ մը պանդոկներ, ճաշարաններ, զբօսավայրեր եւ այլն: Պահելու համար գիւղի հին տուներու ոճը «Երկիր եւ Մշակոյթ» միութիւնը կեդրոնական թաղի տուներէն մէկը գնեց 20-րդ դարու վերջաւորութեան եւ նորոգեց կարելի եղածին չափ պահելով իր նախատիպարը:
Ներկայիս Քեսապ շրջանը օժտուած է հեռաձայնային ցանցով: Հեռատեսիլ, ձայնասփիւռի գործիք, համակարգիչներ եւ այլն կարելի է տեսնել բոլորին մօտ: Քեսապ կապուած է համացանցով աշխարհի բոլոր երկրամասերու հետ:
Վերջին 20 տարիներու ընթացքին լայն թափ ստացած է շինարարութիւնը, կառուցուած են շարք մը պանդոկներ, բնակելի շէնքեր, վերանորոգուած կանգուն եկեղեցիներ:
Հայ երեք համայնքները համերաշխ ներկայութիւն են` իրենց հոգեւոր թէ կրթական կառոյցներով:
Յուլիս 1, 2001-ին, պաշտօնական բացումը կատարուած է Քեսապի արդիական զբօսաշրջկական համալիրին, ձեռամբ` Սուրէն Արք. Գաթարոյեանի:
Քեսապի մէջ կը գործէ «Միսաքեան Մշակութային Կեդրոն»ը, ուր տեղի կ’ունենան դաշնամուրային, օտար լեզուներու, պալէի եւ այլ դասընթացքներ:

Քեսապի մէջ կը գործէր հայկական երեք յարանուանութիւններու եկեղեցիները:
– Հայ Առաքելական Ս. Աստուածածին եկեղեցի-մատուռը հիմնուած է 17-րդ դարուն եւ 1865 թուականին, աւելցած է մկրտութեան աւազանը:
1880 թուականին, տիրող հոգեւոր-կրթական զարթօնքին իբրեւ արդիւնք, քանդուած է մատուռը եւ կառուցուած` ներկայի եկեղեցին (թէեւ հողածածկ տանիքով): Ապա 1903 թուականին, շինուած է զանգակատունը: Վաւերական փաստ մըն է հնադարեան եկեղեցւոյ մասին վկայող. միակ արձանագրութիւն մը, որ կ’ըսէ: (ԱՅՍ Է ՈՒՂՂԱՓԱՌ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ, ՈՐ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳԵՑԱՒ ՅԱՄԻ ՏԵԱՌՆ 1880-ին):
1973-ին, նորոգուած է առաստաղը: 1992 թուականին, հիմնովին բարեզարդուած է ներքնամասը: Նոյեմբեր 20,1992 թուականին, վերաշինուած է եւ օծուած, ձեռամբ` Գարեգին Բ. Կաթողիկոսի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ (նախագիծ եւ իրագործում` հալէպահայ ճարտարապետ Անդրանիկ Մարկոսեանի):
1997-ին, եկեղեցին ու գմբէթը դուրսի կողմէն քարապատուած են: Բարեկարգուած է նաեւ շրջակայքը եւ «Սահակեան» սրահը:
Եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ են երիցատունն ու Ազգային Սահակեան սրահը, ուր կը գործէ Կիրակնօրեայ Դպրոցը:

Քեսապի վարժարանի  աշակերտուհիներ

1939-էն վերջ, ամէն տարի, Սուրբ Աստուածածնի Վերափոխման տօնին կիրակիին, ժողովրդային ուխտագնացութիւն կը կատարուի:
Քեսապի նախնական գերեզմանատունը գտնուած է Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ շրջափակէն ներս: 1880 թուականին, եկեղեցւոյ վերակառուցման ընթացքին, աճիւնները ամփոփուած են հասարակաց փոսի մը մէջ` արեւմտեան դրան առջեւ. իսկ յետագային փոխադրուած` ներկայ վայրը՝ Հայոց Ազգային Գերեզմանատունը, ուր գիւղին յարող բլուրին լանջին Ապրիլ 24,1964 թուականին, իրագործուած է Ապրիլեան նահատակաց Յուշարձանը` ի յիշատակ քեսապցի անշիրիմ նահատակներուն-Սիւն Խաչ: Նախագիծ եւ իրագործում՝ ճարտարապետ Գէորգ Երամեանի: Հոն կանգնած է յուշաքար մը, որուն վրայ արձանագրուած է հետեւեալը. «Յուշարձան քեսապցի անշիրիմ նահատակներու յիշատակին, ապրիլեան եղեռնի յիսնամեակին առիթով, Քեսապ, Ապրիլ 24, 1964»:
Սեպտեմբեր 23, 2009 թուականին շրջափակին մէջ կանգնած է «Ապրիլեան նահատակաց նուիրուած խաչքար-յուշակոթող»ը: Նախագիծ եւ իրագործում՝ Մաթիկ Էպլիղաթեանի:
Տարիներ շարունակ Ս. Աստուածածին եկեղեցին կեդրոնական տեղ կը գրաւէ Քեսապահայութեան կեանքին մէջ:
Պէտք է շեշտել որ Ս. Աստուածածին եկեղեցին Քեսապի մէջ Առաքելական համայնքի գործող եկեղեցին է. շրջակայ գիւղերուն մէջ վերոնշեալ համայնքը ունի նաեւ Առաքելական եկեղեցիներ եւ մատուռներ:
Սուրիոյ պատերազմի ընթացքին, Քեսապ եւս իր բաժինը ստացաւ: Մարտ 21, 2014 թուականին երբ Քեսապ բռնագրաւուեցաւ, ահաբեկչական խմբաւորումներ սրբապղծեցին Ս. Աստուածածին Եկեղեցին՝ սրբանկարներ պատրուեցան, խաչեր քարուքանդ եղան եւ այլն:

– Քեսապի Հայ Կաթողիկէ առաջին եկեղեցին կառուցուած է Անտոնեան միաբանութեան հայրերուն կողմէ 1861-ին ու կը նուիրուի Անարատ յղութեան՝ Աստուածամօր: Իսկ 1925-ին Ֆրանչիսկեան հայրերը կը կառուցեն Քեսապի Ս. Միքայէլ եկեղեցին: Լատին հայրերը Քեսապի մէջ կը ծառայեն մինչեւ 1946, անոնք երբ կը հեռանան Քեսապէն իրենց եկեղեցին կը յանձնեն Հայ Կաթողիկէ համայնքին: Ժողովրդապետութեան կը ծառայեն Զմմառեան վարդապետներ եւ կապուած են պատրիարքութեան:
Սուրբ Միքայէլ եկեղեցւոյ մէջ, Կիրակի Մարտ 20, 2016 թուականին, տեղի ունեցաւ յուշակոթողի բացում, ի յիշատակ Քեսապի երեք տեղահանութիւններուն՝ 1909, 1915 եւ 2014 թուականի:
Զինեալ ահաբեկչական խմբաւորումներու մուտք գործելով Քեսապ քանդուած էր Ս. Միքայէլ վանքի պատմական զանգակները:
Արդարեւ, Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքարանի օգնութեամբ եւ Միացեալ Նահանգներու Հայ Կաթողիկէ առաջնորդարանի նուիրատուութեամբ, քանդուած պատմական զանգակները վերանորոգուեցան Լիբանանի «Պէյթ Շապապ»ի մէջ ու վերադարձան Քեսապ:
Կիրակի՝ Օգոստոս 21, 2016-ին, առաւօտեան ժամը 9:30-ին, հայրապետական Սուրբ Պատարագ մատուցանեց Արհիապատիւ՝ Տէր Գէորգ Եպս. Ասատուրեան, առաջնորդ Լիբանանի Հայ Կաթողիկէ Թէմին: Պատարագի աւարտին տեղի ունեցաւ վերանորոգ զոյգ զանգակներու օծումը եւ Երջանկայիշատակ՝ Կարդինալ Գրիգոր Պետրոս ԺԵ. Աղաճանեան Կաթողիկոս Պատրիարքին նոր դահլիճի բացումը:
Քեսապի Հայ Կաթողիկէ Տիկնանց միութիւնը կազմուած է 1996 թուականին, սակայն այդ թուականէն առաջ միշտ գոյութիւն ունեցած է խումբ մը կամաւոր ու ժրաջան տիկիններ եւ անձնուէր օրիորդներ, որոնք բոլոր նուիրուածութեամբ կ’ապահովէին եկեղեցւոյ բարեզարդումը եւ բարեկարգաւորումը:

Քեսապի Միսաքեան կեդրոնի շէնքը բռնագրաւումէն առաջ եւ վերջը

Սոյն միութիւնը ունի իր վարչակազմը, անդամուհիները եւ իր հոգեւոր վարիչը: Նպատակն է ապահովել եկեղեցւոյ բարեզարդումը, կազմակերպել մշակութային եւ այլեւայլ ձեռնարկներ, ինչպէս նաեւ վառ պահել մեր ժողովուրդին մէջ հայկական աւանդութիւնները բազմատեսակ միջոցառումներու ընդմէջէն:
Քեսապի Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին, հին օրերէն ունեցած է իր շուրջ Կիրակնօրեայի պատանեկան շարժում, այդ շարժումը կոչուած է «Կիրակնօրեայ», աւելի կանոնաւորապէս գործած է 1983-էն ի վեր շնորհիւ խումբ մը նուիրեալ երիտասարդներու եւ 1993-ին երբ նշուեցաւ սոյն շարժման տասնամեակը, այդ օրէն ի վեր ան կոչուեցաւ «Հ.Կ.Մ.» այսինքն՝ Հայ Կաթողիկէ Միութիւն:
1995 թուականին Հ.Կ.Մ.-ի պատանեկան միջ-մասնաճիւղային երրորդ համագումարէն ետք, ան ունեցաւ նաեւ իր պաշտօնական Կանոնագիրը:
Հ.Կ.Մ. պատանեկանի նպատակն է պատանիներուն ջամբել քրիստոնէական եւ հայկական դաստիարակութիւն, զանոնք միշտ պահել եկեղեցւոյ գիրկը եւ տոգորելով անոնց սրտերը հայկականութեամբ եւ հայասիրութեամբ:
Հ.Կ.Մ.-ը ունի իր հոգեւոր վարիչ վարդապետը եւ Պատանեկան խորհուրդ մը, իբրեւ պատասխանատուներ:
Հ.Կ.Մ.-ը յատուկ իր դաստիարակչական ծրագրի կողքին ունի զանազան գործունէութիւններ՝ ընկերային, մարզական, գեղարուեստական եւ այլն:
– Աւետարանական Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցին գոյութիւն ունեցած է 1853 թուականին, պաշտամունքները կատարուած են զանազան բնակարաններու մէջ: 1909 թուականին աշխատանք կը տարուի կառուցելու եկեղեցաշէնք մը, սակայն հայոց դէմ գործուած ջարդերն ու կոտորածները պատճառ կը դառնան, որ շէնքի շինարարութիւնը՝ 1911-1913 տարիներուն կիսատ մնայ: Յատկապէս Հայոց ցեղասպանութիւնն ալ վրայ հասնելով ի վիճակի չըլլար, որ շէնքի կառուցումը աւարտի: Հետեւաբար հանգրուանային ձեւով կառուցումները ի վերջոյ կ’աւարտի 1971 թուականին:
Քեսապի հայ Աւետարանական Ս. Երրորդութիւն Եկեղեցւոյ տիկնանց միութիւնը ունի քանի մը տասնեակ անդամուհիներ, որոնք ամէն շաբաթ կը հաւաքուին ունենալու իրենց աղօթքի, Աստուածաշունչի սերտողութեան, ազգային, առողջապահական եւ այլ նիւթերու պահերը: Միութիւնը տարուան ընթացքին կ’ունենայ տարեկան երկօրեայ համագումար, պտոյտ, տարբեր առիթներու ձեռնարկներ եւ ցուցահանդէս:
Քեսապի հայ Աւետ. Ս. Երրորդութիւն Եկեղեցւոյ եւ Տիկնանց Միութեան առաքելութիւնը եղած է եւ կը մնայ Քրիստոսի սիրով եւ հոգիով ծառայել կարօտեալին, հասնիլ անկարին ու հիւանդին:
Մարտ 21, 2014-ի առաւօտեան, ահաբեկչական խմբաւորումներ երբ ներխուժեցին Քեսապ, Ս. Երրորդութիւն Եկեղեցւոյ շէնքը սրբապղծեցին, հրոյ ճարակ դարձուցին եւ աւերեցին:
Քեսապի ազատագրումէն ետք՝ քանի մը տարուան ընթացքին եկեղեցւոյ նորոգութեան եւ բարեզարդման աշխատանքները աւարտեցան: Այնուհետեւ, Յուլիս 9, 2017 թուականին եկեղեցւոյ շէնքին վերանորոգման նուիրուած պաշտամունք կատրուեցաւ:

Քեսապի մէջ գործող հայկական դպրոցներուն թիւը նոյնպէս երեք եղած է:
Ազգային Ուսումնասիրաց Միացեալ վարժարան
1919 թուականին Գաղթականութենէն վերապրողներու տունդարձէն ետք, Քեսապի Առաքելական եւ Աւետարանական համայնքները կը հետեւին Ազգ. միութեան որոշումներուն ու կը պահեն երկու Միացեալ Վարժարաններ, մէկը աղջկանց իսկ միւսը մանչերու: Քանի մը տարի ետք համայնքային երկպառակութեան պատճառով վարժարանը կը փակուի եւ կը բացուին նախկին յարանուանական դպրոցները:
1924-ին կը վերաբացուին ազգային եւ աւետարանական դպրոցները:
Աշնան կը բացուի Ուսումնասիրաց Միւթեան երկրորդական վարժարանը (1925-1938) ժողովրդային գրադարանին շէնքին մէջ: Քեսապի Ուսումնասիրաց վարժարանը կը հանդիսանայ Սուրիոյ առաջին հայկական երկրորդական վարժարանը
1928-ին դպրոցը կ’ունենայ իր սեփական գեղեցիկ շէնքը, գիւղէն դուրս լաւագոյն դիրքի մը վրայ՝ ընդարձակ խաղավայրով:
1936 -1937 թուականին դպրոցը կը վերածուի միջնակարգ վարժարանի, իսկ 1938 -1939-ին կը միանայ միացեալ նախակրթարանին:
1938-ին Ուսումնասիրաց միջնակարգ դպրոցը եւ միացեալ նախակրթարանը (բացուած 1933 թուականին) կը միանան Ուսումնասիրաց Միացեալ անուան տակ:
1938-1958 դպրոցը կ’ըլլայ ութամեայ, 1958–1963՝ եօթամեայ, իսկ անկէ ետք միայն վեցամեայ նախակրթարան:
Ազգ. Ուսոմնասիրաց Միացեալ վարժարանի աշակերտութեան թիւը տարիներու ընթացքին եղած է հետեւեալ ձեւով, մինչեւ հայրենադարձութիւն (1947) վարժարանը կ’ունենայ 200-250 աշակերտութիւն: 1942-1943 տարեշրջանին կ’ունենայ 219 աշակերտ-աշակերտուհի: 1944-1945 տարեշրջանին 204 աշակերտ: Հայրենադարձութենէն ետք աշակերտութեան թիւը չ’անցնիր 176-ը: Իսկ 1948-1949 տարեշրջանին՝ 145 աշակերտ: 1985-1986 թուականին՝ 80 աշակերտ:
Ազգային Ուսումնասիրաց Միացեալ վարժարանի շէնքը 1996 թուականին հիմնովին վերանորոգուեցաւ, յաջորդող տարիներուն վարժարանը օժտուեցաւ ջերուցման ցանցով, համակարգիչի սենեակով եւ ուսուցման արդի սարքաւորումներով:
2002-ին պետկան մարմիններու կողմէ ձեռք բերուեցաւ պետական արտօնագիր, վարժարանը վերածելու Միջնակարգ դպրոցի (իննամեայ):
2005 – 2006 տարեշրջանին վարժարանը տուաւ իր առաջին Ը. կարգի շրջանաւարտները, որոնք ներկայացան պետական քննութիւններուն (Պրովէի):
2000-էն ետք ընդհանուր աշակերտութեան (մանկապարտէզ, նախակրթարան եւ միջնակարգ) թուային պատկերը եղաւ հետեւեալ ձեւով.- 2002-2003 տարեշրջանին 151 աշակերտ: 2005-2006 թուականին՝ 196 աշակերտ: 2007-2008 թուականին՝ 226 աշալերտ:
2008-ին Քեսապի Ուսումնասիրաց վարժարանը վերաբացուեցաւ, իբրեւ Ճեմարան:

Հայ Աւետարանական Վարժարան
Քեսապի Հայ Աւետարանական Վարժարանը հիմնուած է 1848-1852 ժամանակաշրջանին: Ըստ 1852-ի տուեալներուն ունեցած է 20 աշակերտներ, 1853 թուականին երբ եկեղեցին պետական ճանաչում կը ստանայ, աշակերտութեան թիւը կը կրկնապատկուի, ու կ’ըլլայ 45:
1855-ին կը հիմնուին անջատ երկու դպրոցներ, մէկը՝ մանչերու, ու միւսը աղջիկներու, որոնք անընդհատ կը գործեն մինչեւ 1915 թուականը: 1857 թուականին երկու դպրոցներու աշակերտութեան թիւը կը հասնի 251 աշակերտի:
1860-ական թուականներուն, աղջկանց վարժարանի կողքին կը սկսին չափահաս աղջիկներու ու կանանց գիշերային ու ցերեկային դասընթացքներ:
1908-ին աղջկանց բաժինը կ’օժտուի գիշերօթիկի բաժինով մը՝ հեռաւոր գիւղերէն եկող աշակերտուհիներուն համար, ու դպրոցը կը վերածուի բարձրագոյն վարժարանի: 1911 թուականին շրջանաւարտներու առաջին հունձքը կու տայ:
Մանչերու վարժարանը՝ 1874-1884-ի միջեւ կը վերածուի միջնակարգի:
1905-1915-ներու միջեւ դպրոցը կը բանայ գիշերօթիկի բաժին մը, ու 1911 թուականին կը ճանչցուի իբր բարձրագոյն վարժարան:
1908-ին, տղոց եւ աղջկանց վարժարանները ունեցած են 472 աշակերտներ-աշակերտուհիներ:
1909-ի ջարդերուն, թուրքերը կը քանդեն ու կ’այրեն դպրոցի շէնքերը:
1910-ին կը կառուցուին երկու դպրոցական շէնքեր, արեւելեանը՝ աղջկանց, իսկ արեւմտեանը՝ մանչերու:
Մանչերու վարժարանին հսկողութիւնը 1855-1861 տարիներուն կը ստանձնեն Ամերիկացի Միսիոնարներ, ապա զայն կը յանձնեն Քեսապի Հայ Աւետ. Եկեղեցիին: Իսկ աղջկանց վարժարանին վրայ Ամերիկացի Միսիոնարուհիներու հսկողութիւնը կ’երկարի 1855-1911, ապա կը յանձնուի Քեսապի Հայ Աւետարանական Եկեղեցիին:
Տարագրութենէն առաջ, 1914 թուականին, Քեսապի եւ շրջանի Հայ Աւետ. վարժարաններու աշակերտութեան թիւը եղած է 900:
Տարագրութենէն ետք, 1924 թուականին կը վերաբացուի Քեսապի Աւետ. վարժարանը՝ երկսեռ մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի բաժիններով:
1925-1926 տարեշրջանին, վարժարանը կ’ունենայ 165 աշակերտ-աշակերտուհի: Այս տարեշրջանին կը նորոգուի դպրոցի շէնքը:
1927-1928 տարեշրջանին, պայմանագրութիւն մը կը կնքուի Քեսապի Հայ Աւետ. վարժարանի հոգաբարձութեան եւ Ուսումնասիրաց Ընկերութեան երկրորդական վարժարանի հոգաբարձութեան միջեւ, որ Հայ Աւետ. վարժարանի բարձրագոյն դասարանի աշակերտները ընդունուին Ուսումնասիրաց Ընկերութեան երկրորդական վարժարանէն ներս:
1932-1933 տարեշրջանին վարժարանը կ’ունենայ 208 աշակերտ-աշակերտուհիներ:
1933-1934 տարեշրջանին աշակերտութեան թիւը կը նուազի 83-ի, ներքին բաժանումներու պատճառով:
1835-ին Հայ Աւետարանական Հալէպի շրջանային Յանձնաժողովի հովանաւորութեան տակ, Քեսապի Հայ Աւետ. վարժարանը կը բարձրանայ բարձրագոյն նախակրթարանի (junior high school), կ’ունենայ 260 աշակերտ: Նոյն թուին, Քեսապի եւ շրջակայ Հայ Աւետ. վարժարաններուն աշակերտութեան ընդհանուր թիւը կը հասնի 447-ի:
1942 թուականին վարժարանը կը վերածուի իննամեայ միջնակարգ վարժարանի: 1944-1945 ուսումնական տարեշրջանին, վարժարանը կ’ունենայ 152 աշակերտ-աշակերտուհի:
Ներգաղթէ ետք, աշակերտութեան թիւը զգալիօրէն կը նուազի, որովհետեւ Աւետարանական ընտանիքներ մեծ թիւով Հայրենիք կը ներգաղթեն:
1947-1948 տարեշրջանին վարժարանը կ’ունենայ միայն 30 աշակերտ:
1953-ին դպրոցին կառավարական արտօնութիւնը կը վերանորոգուի իբր մանկապարտէզ, նախակրթարան եւ միջնակարգ բաժիններով եւ կ’ունենայ 84 աշակերտ:
1959-ին կը վաւերացուի անոր անունը՝ «Հայ Աւետ. Նահատակաց Վարժարան», եւ կ’ունենաայ 95 աշակերտ:
1961-1962 տարեշրջանին, արտագաղթի պատճառով աշակերտութեան թիւը կը նուազի 54-ի, կառավարական մակարդակով դպրոցը միջնակարգ պահելու համար, բաւարար դրամագլուխ չունենալուն համար, կը վերածուի մանկապարտէզ-նախակրթարանի ու կառավարութեան մօտ կը վաւերացուի 1967 թուականին:
1967-1968 տարեշրջանին աշակերտութեան թիւը կը բարձրանայ 100-ի, քանի որ անոր կը միանան Կաթողիկէ վարժարանի աշակերտութիւնը: Այս շրջանին վարժարանը «տաք ճաշ»ի դրութիւն մը կը սկսի շրջաններէն եկող աշակերտներուն համար ու կը շարունակուի մինչեւ 70-ական թուականներու վերջաւորութեան:
1970 թուականին կ’ամբողջանայ 1912 թուականին կիսատ մնացած եկեղեցւոյ շէնքը, ու հին եկեղեցւոյ շէնքը կը վերածուի դպրոցի: 1971-1972 ուսումնական տարեշրջանին վարժարանը կ’ունենաայ 143 աշակերտ: 1977-1978 ուսումնական տարեշրջանին դպրոցը կ’ունենայ իր անձնական փոխադրակառքը:
1981-1982 ուսումնական տարեշրջանին վարժարանը ունեցած է 94 աշակերտ: Այս տարեշրջանին, շրջանի վերջին մանկապարտէզներն ալ կը փակուին (Գալատուրան, Էքիզօլուգ եւ Քէօրքիւնէ) ու կը միանան Քեսապի Նահատակաց վարժարանին, որ կը վերանուանուի Քեսապի Հայ Աւետ. Նահատակաց Միացեալ Վարժարան:
1988-1990-ներու միջեւ կը կառուցուի նոր դպրոցաշէնքը:
1991-1992 ուսումնական տարեշրջանին վարժարանը կ’ունենայ 90 աշակերտ: 2001-2002-ին՝ 65 աշակերտ: 2002-2003-ին՝ 64 աշակերտ:

Հայ Կաթողիկէ Բարեյուսոյ Վարժարան (Հ.Կ.Բ.Վ.)
Քեսապի Հայ Կաթողիկէ առաջին յիշուած հայկական դպրոցը կառուցուած է Անտոնեան հայրերու կողմէ 1861-ին: Միւս կողմէ, Քեսապի մէջ հաստատուած լատին հայրերը իրենք ալ կը բանան շարք մը դպրոցներ՝ Քեսապի, Պաղճաղազի, Գարատուրանի եւ Չինարճըգի մէջ: Քեսապի դպրոցին աղջկանց բաժինը կը յանձնուի Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերուն խնամքին, որ կը գործէ մինչեւ 1946 դէպի Մայր Հայաստան ներգաղթի ժամանակ: Նոյնը կը պատահի միւս դպրոցներուն, որոնք կը դատարկուին ներգաղթին ժամանակ: Այժմ միայն կը մնայ ու կը գործէ Հայ Կաթողիկէ Բարեյուսոյ Վարժարանը: 1997 թուականին կը նորոգուի եւ կը բարեզարդուի «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հաստատութեան նպաստով եւ կ’ունենայ նոր յարկ մը ու արդիական սարքաւորում: Վարժարանը իր տեսչական եւ ուսուցչական կազմերով կր շարունակէ պահել իրեն վստահուած կրթական-բարոյական եւ հոգեւոր-ազգային դաստիարակութիւնը:
Քեսապի մէջ կը գտնուի երեք յայանուանութիւններու միատեղ պատկանող գերեզմանատունը:
**********************************************************
Ստորեւ կը ներկայացնենք Քեսապի հայկական գիւղերը:

ՊԱՇՈՐՏ
Պաշորտ կը գտնուի Գալատուրանի լեռներուն հիւսիսային բարձունքին: Գարատաշէն շուրջ 5 քմ դէպի արեւմուտք, որ սկզբնապէս եղած է հովիւներուն Ալաչոխը:
19-րդ դարու կիսուն այստեղ մշտական կայք կը հաստատէ Քեսապի Մահշիկեան գերդաստանէն՝ Մովսէսի որդի Գրիգորը, որ կը դառնայ Պաշորտի Մովսէսեան գերդաստանի նախահայրը: Տարագրութենէն առաջ, նոյն թաղին մէջ կայք կը հաստատեն նաեւ Գարատուրանի Չերչիկեանները:
1920-ական թուականներուն Մովսէսեան եւ Չերչիկեան ընտանիքներուն հետ կայք կը հաստատեն նաեւ Գարատուրանէն Գազազեան ընտանիք մը:
1909 թուականի կոտորածին, Քեսապէն խումբ մը փախստականներ կ’ապաստանին Պաշորտ. ապա պաշորտցիներուն հետ կը լքեն գիւղը ու կ’իջնեն ծովեզերք, Պաշորտն ալ ալան թալանի կ’ենթարկուի:
1915 թուականին, Պաշորտի բնակիչները տարագրութեան կ’ելլեն Գալատուրանէն ու կը քշուին Համա, անկէ դէպի հարաւ՝ մինչեւ Յորդանան: Տարագրութենէն վերապրողները գարատուրանցիներուն հետ Փոր Սաիտէն կը վերադառնան:
1920-ի մարդահամարին մէջ Պաշորտ չկայ. մինչդեռ 1911 մարդահամարին, գիւղը կը հաշուէր 85 անձ, 1915՝ 40 անձ:
Գիւղացիներուն հիմնական զբաղումը կը շարունակէ մնալ խաշնարածութիւնը: 1939-ին, նոր սահմանագծումով սահմանը կ’անցնի Պաշորտի տուներուն մօտէն: Գիւղացիք կը կորսնցնեն իրենց արտերուն մէկ մասը եւ Մուսըլէքի աղբիւրէն կը զրկուին: Այծերու հօտը պահելը անկարելի կը դառնայ:
1947-ին, գիւղը իր ամբողջ բնակչութեամբ հայրենիք կը ներգաղթէ. ընդամէնը՝ 46 հոգի:
Պաշորտի բնակչութիւնը կապուած էր Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ, իսկ դպրոցական փոքրիկները կը յաճախէին Գարատուրանի Մեսրոպեան, Նուպարեան եւ Քեսապի Սահակեան վարժարանները:
1935 թուականին, Գարատուրանի ՀԲԸՄ մասնաճիւղը, բնակչութեան երթեւեկի դժուարութիւնը նկատի ունենալով, կը հիմնէ միջին նախակրթարան մը իբրեւ Մեսրոպեան Նպաստընկալ վարժարանի մասնաճիւղ: Դպրոցը կը գործէ մինչեւ հայրենադարձութիւն:
Այժմ թփուտներուն մէջ կ’երեւին լքուած գիւղակին կիսակործան պատերը, իսկ արեւելեան հարթութիւններուն վրայ, նախկին արտերու փոխարէն, գետի պէս յորդած են խնձորի եւ այլ պտուղներու ծառեր:

ՉԱԳԱԼՃԸԳ Չագալճըգ (արաբերէն՝ الغزالة: Ալ-Ղազալէ, հայերէն՝ եղնիկ) կը գտնուի անտառապատ լանջերու կողին: Չինարի Գաթապեան թաղէն քիչ անդին, կ’երեւի Չագալճըգ գիւղակը:
Այս գիւղն ալ նշանաւոր է իր աղբիւրով ու անոր առջեւ գտնուող վիթխարի Սօսիով: Գիւղին հիմնական բնակիչները Թրթռեաններն են: Գերդաստանը կը մեծնայ, եւ իւրաքանչիւր ընտանիքի բաժին ինկած հողը չի կրնար բաւարարել իրենց կարիքներուն: Որոշ ընտանիքներ կը լքեն գիւղը եւ միւս գիւղերուն մէջ կը հաստատուին: Ոմանք կ’աշխատին Տիւզաղաճ եւ մշտական բնակութիւն կը հաստատեն հիմնելով Տիւզաղաճի Թրթռեան թաղը:
Չագալճըգէն դէպի արեւմուտք եղած է ուրիշ թաղ մը եւս. Մաթըսլէք՝ Մաթոսեաններու անունով:
Ապրիլ 23, 1909-ի առտուն, երբ Չագալճըգի եւ Մաթըսլեքի բնակիչները տեղեակ կ’ըլլան, թէ թուրք խուժանը մտած է Չինարճըգ, իրենց պղնձեղէններն ու գործիքները արտերուն մէջ պահելով, Պաղճաղազի ճամբով կը հասնին Պասիթ: Թուրք խուժանը կը մտնէ գիւղ, կը կողոպտէ ինչ որ գտնէ ու կրակի կու տայ տուները:
1915-ին, գիւղացիք Քէօրքիւնէի բնակիչներուն հետ կը տարագրուին երկու խումբով: 1920 թուականի մարդահամարին մէջ, Չագալճըգ կը յիշատակուի իբրեւ առանձին գիւղ:
Չագալճըգի մէջ գործած է Հայ Աւետարանական վարժարանը, որ հիմնուած է 1910 թուականին ու գործած մինչեւ 1915: Ապա՝ 1928-1934:
1947-ին, գիւղէն հայրենիք կը ներգաղթեն 29 անձ: Չագալճըգ վերջին տասնամեակին, վերածուեցաւ գեղեցիկ ամարանոցի մը: Շուրջ երկու տասնեակ առանձնատուներ հաշուող թաղամաս մը բարձրացաւ գիւղի թիկունքին:

ՉԻՆԱՐ (ՉԻՆԱՐՃԸԳ)
Նախկին Չինարճըգ կամ Չինար (արաբերէն՝ عين الدلبة: Էյն ալ-Տըլպէ, հայերէն՝ սօսի ծառին աղբիւրը) գիւղը կը գտնուի անտառապատ լանջերու կողին՝ տարածուած է Գուրոմ լերան հարաւ արեւելեան ստորոտին:
Չինարճըգ իր անունը կը պարտի հսկայ սօսի (թրքերէն չինար) ծառին, որ աղբիւրին մօտ տնկուած էր 1880-ական թուականներուն:
Չինարճըգ տարագրութենէն առաջ ունէր երկու գլխաւոր թաղեր. Աղբիւրին թաղը ու Գաթապինց թաղը:
Աղբիւրին թաղը կազմուած էր գլխաւորաբար Թօփալեաններու, Ճուրեաններու, Արապեաններու եւ Օհանեաններու տուներէն: Աղբիւրի թաղէն շուրջ կէս քիլոմեթր անդին, կը գտնուէր Գաթապեաններու թաղը: Այս երկու թաղերուն առջեւ զառիթափերը իրարու մօտենալով կը կազմեն խորունկ ձոր մը: Տարագրութենէն վերադառնալէն ետք, ձորի աջին կը ձեւաւորուի նոր թաղ մը՝ «Անթը Չընոր»ը, ուր բնակութիւն կը հաստատեն գլխաւորաբար Չիլինկիրեան եւ Քորթմոսեան գերդաստանի ընտանիքները: Գիւղը նշանաւոր է իր յորդաբուխ աղբիւրով: Աղբիւրին առջեւ, մինչեւ հայրենադարձութեան տարին, կը գործէր Քեսապի շրջանին հնագոյն ջրաղացը:

Չինարի ակը

Չինարճըգ սկզբնապէս եղած է բնիկ քեսապցի ընտանիքներու կալուածը: 1965ին, գիւղը ունեցած է 40 տուն բնակչութիւն, սակայն եկեղեցի չէ ունեցած:
1909-ին թուրք խուժանը կ’ասպատակէ նաեւ Չինարճըգ գիւղը:
1911-ին, գիւղը կը հաշուեր 176 անձ, իսկ 1915ին՝ 210 անձ: Տարագրութեան տարիներուն կը զոհուի բնակչութեան շուրջ երկու երրորդը: 1920ին գիւղ վերադարձած են 77 անձ:
Գիւղացիք մեծ խանդավառութեամբ կ’ընդունին հայրենադարձութեան աւետիսը: Հայրենիք կը ներգաղթեն բնակչութեան մեծամասնութիւնը:
Գիւղին մէջ գործած են երկու դպրոցներ:
– Ազգային վարժարան. հիմնուած է 1910ին. գործած է մինչեւ 1915 եւ 1923-1943 թուականներուն միջեւ: Ունեցած է Տարրական նախակրթարան իր մանկապարտէզով եւ եղած է մասնաճիւղ Քեսապի Սահակեան վարժարանին: Երրորդ դասարանէն ետք աշակերտները յաճախած են Քեսապի դպրոցները՝ հետիոտն: 1935ին կը դառնայ ՀԲԸՄ-ի Ազգային նպաստընկալ վարժարան:
– Լատինաց վարժարան (1904-1915, 1921-1946). տեղւոյն կաթողիկէ ընտանիքներուն համար 1860ական թուականներուն, գիւղին մէջ քանի մը տարի գործած է փոքրիկ դպրոց մը:
Գիւղը վերջին երկու տասնամեակներուն սկսաւ կորսնցնելու իր զուտ հայկական դիմագիծը:
Ներկայիս Չինարճըգ ամառանոցային կոկիկ գիւղ մըն է:

ՏԻՒԶԱՂԱՃ Տիւզաղաճ (արաբերէն՝ الشجرة: Աշ-Շաճարա, հայերէն՝ ծառ) կը գտնուի դաշտային դիրքի վրայ, անոր արեւմտեան եւ հիւսիսային կողմերը Քեսապի շրջանի բարձունքներն են, իսկ արեւելեան կողմը՝ շրջանին բնական սահմանը հանդիսացող լեռները:
Շրջանը երկրագործական լայն կարելիութիւններ ունի: Հոն կը գտնուի Լեղի ջուրը:
Տիւզաղաճի 19-րդ դարու առաջին կիսուն, գրեթէ ամբողջապէս անտառապատ եղած է Տիւզաղաճը: Լաթաքիա-Անտիոք ճամբան անցած է խիտ անտառներու մէջէն: Յիշեալ դարու 40-ական թուականներուն, օտար կապալարուներ պետութենէն կը գնեն Տիւզաղաճի անտառներու շահագործումի իրաւունքը: Այս գործին համար բանուորները կու գան Քեսապէն եւ շրջակայ գիւղերէն:
Անտառահատումին պատճառով, քանի մը տարուան ընթացքին ամբողջ հարթավայրը կը լերկանայ: Մօտակայ գիւղացիներ արտեր կը բանան, ցանք կ’ընեն, պարտէզներ կը տնկեն: Ասոնցմէ ոմանք մնայուն բնակութեան համար տուներ կը կառուցեն: Այստեղ հաստատուծ ընտանիքները ընդհանրապէս Սեւաղբիւրէն, Քէօրքիւնէէն, Չագալճըգէն, Չինարճըգէն եւ Քեսապէն են:
Գիւղը առանձին եկեղեցի եւ մուխթարութիւն չէ ունեցած:
Ապրիլ 23, 1909-ին, թուրք խուժանը Օրտուի կ’ողմէ կը յարձակի Տիւզաղաճի վրայ եւ կը թալանէ գիւղը: Գիւղացիք կը փախչին դէպի Էքիզօլուք ու կը միանան միւս գիւղերու փախստականներուն: Անոնք մէկ շաբաթ ետք կը վերադառնան իրենց տուները: 1911 թուականին ունեցած է 22 տուն (113): 1915 թուականին, գիւղի բնակչութիւնը կը տեղահանուի երկու խումբով՝ Քէօրքիւնէյի բնակչութեան հետ: 1919-1920-ներուն գիւղ կը վերադառնայ բնակչութեան մէկ մասը: 1939ի սահմանագծումով, Տիւզաղաճի արեւելեան մասը կէսէն աւելի Թուրքիա կը մնայ:
1947-ին, հայրենիք կը ներգաղթէ գիւղի բնակչութեան մեծամասնութիւնը:
1950-60 թուականներուն՝ տնտեսական տագնապէն փախուստ տալով, երիտասարդները կ’երթան Լիբանան եւ այլուր. գիւղը գրեթէ կը պարպուի:
Լիբանանի քաղաքացիական կռիւներուն ժամանակ, ոմանք վերջնականապէս կը վերադառնան իրենց կալուածները:
Նախկին գիւղատեղը գրեթէ ամբողջապէս լքուած է. տեղացիք իրենց նոր տուները կառուցած են ճամբուն մօտիկ իրենց կալուածներուն մէջ:
Տիւզաղաճի մէջ գործած են քանի մը դպրոցներ.
– Հայ Աւետարանական վարժարան. կը հիմնուի 18-րդ դարու կէսերուն իբրեւ Քեսապի դպրոցին մասնաճիւղ, գործած է մինչեւ 1910:
– Ազգային վարժարան (1910-1915, 1924-1942). գործած է իբրեւ Գարատուրանի Ազգային Մեսրոպեան վարժարանի մասնաճիւղ: 1934-ին դպրոցը կ’անցնի Ուսումնասիրաց ընկերութեան հովանաւորութեան տակ:
– Հ.Բ.Ը.Մ.-ի Ազգային Նպաստընկալ վարժարան (1934-1937):
2003-ի տուեալներով գոյութիւն ունէր 15 հայ ընտանիք:

ԷՔԻԶՕԼՈՒՔ Էքիզօլուքը (արաբերէն՝ النبعين: Նապէյն, հայերէն՝ Երկու աղբիւր) իր բարձր դիրքին պատճառով իր դիմաց կը փռէ ամբողջ արեւելեան հորիզոնը, որ իր մէջ կ’ընդգրկէ Քեսապի Տիւզաղաճ ու Քէօրքունէ գիւղերը: Էքիզօլուք ունի հիւսիսէն հարաւ թեք դիրք եւ անուանի է իր զոյգ ակով աղբիւրով:
Միւս երեք կողմերէն գիւղը ամբոջովին փակ է: Թիկունքին Աճամի լեռնանցքէն բարձրացող ճամբան կը տանի Պաղճաղազ ու Պասիթ:
Նախկին Էքիզօլուքը եղած է խիտ տուներով փոքրիկ գիւղ մը, ընդամէնը մէկ թաղ, որ զառիթափի մը տարածքին փռուած ըլլալուն համար, բնականաբար ունեցած է վերի եւ վարի թաղեր: Գիւղը կազմուած է 19-րդ դարուն սկիզբը:
Բնակչութեան հիմնական մասը ներկայացնող Թութիկեան, Աշըգեան, Սէկէեան, Սահակեան, Թասլաքեան եւ Թալմազեան գերդաստանները, կ’ըսուի թէ կը սերին Մարտիկեան մայր գերդաստանէն:
Գիւղացիներու հիմնական զբաղումները եղած են հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը: Գետնախնձորի մշակութիւնը առաջին անգամ կը սկսի Էքիզօլուքի մէջ:
1909-ի աղէտին, Չագալճըգի եւ Քէօրքիւնէի փախստականներու միանալով, գիւղացիք կը լքեն գիւղը, կ’իջնեն վարի Պաղճաղազի Լատինաց վանքը, ուրկէ կ’առաջնորդուին Պասիթի նաւահանգիստը: Թուրք խուժանը կ’աւերէ գիւղը, կը քշէ կենդանիները ու տուները կրակի կու տայ:
Էքիզօլուքը Օսմանեան կայսրութեան ժամանակ, Հալէպի նահանգի վիլայէթի վերջին գիւղն էր: Անկէ քիչ անդին կը սկսէր Լաթաքիոյ վերակացութիւնը՝ Մութասարիֆութիւնը: Ան կ’ըլլայ թալանի ենթարկուող վերջին գիւղը:

Էքիզօլուքի աղբիւրը

Լաթաքիայէն վերադարձին, գիւղացիք արագ թափով կը նորոգեն տուները ու կը վերականգնեն իրենց տնտեսութիւնը: 1911ին կը սկսի եկեղեցւոյ շինութիւնը, որ առանց ծածքի կը մնայ տարագրութեան պատճառով:
1915-ի Օգոստոսին, Էքիզոլուքի բնակչութիւնը կը տեղահանուի եւ տարագրութեան ճամբաներուն վրայ գիւղը կը կորսնցնէ իր նախկին բնակչութեան աւելի քան երկու երրորդը:
1919-1922 թուականի անիշխանական տարիներուն, Ճոյ Թութիկեանի կամաւորական խումբը կը հսկէր ոչ միայն գիւղը՝ այլ ամբողջ Մեղրաձորին ու շրջանի հարաւային գիւղերը ու կարեւոր կապ մը կը հանդիսանար անոնց եւ Քեսապի կեդրոնին միջեւ:
1947-ի հայրենադարձութիւնը Էքիզօլուքցիները չի խանդավառեր, միայն 20 անձ Հայաստան կը գաղթէ:
Գիւղին բարձր դիրքը, ամրան եղանակին գրեթէ միշտ զով, յաճախ մշուշոտ եղանակն ու բաւարար ջուրը, տնտեսական պայմաններու հիմնական փոփոխութեան բնական պայմանները կը դառնան:
Էքիզօլուքի վերջին կէս դարու կէանքին մէջ, գիւղացիներու ներդրումի կողքին պէտք չէ մոռնալ հալէպահայ կարգ մը ընտանիքներու հոգատարութիւնը այս գիւղին նկատմամբ:
Աճամի լեռանցքին կից, կը գործէ Սուրիոյ ՀԲԸՄի ընդարձակ բանակավայրը:
Էքիզօլուքը առաջին գիւղն է շրջանին մէջ, որ կ’ունենայ զայն Քեսապին կապող ասֆալթապատ ճամբայ, ելեկտրականութիւն եւ ջուրի ցանց:
1855-ին Էքիզօլուքի ամբողջ բնակչութիւնը բողոքականութեան կը յարի: Բողոքականութիւնը, գիւղին մէջ հոգեւոր եւ կրթական շարժում կը ստեղծէ:

Էքիզօլուքի Հայ Աւետարանական եկեղեցին վերանորոգուած

Իբրեւ ժողովարան եւ դպրոց կը գործածուի գիւղին տուներէն մէկը: Եկեղեցւոյ շէնքը կը կառուցուի 1882-ին՝ վարի թաղին առջեւ ու մինչեւ տարագրութիւն կը գործածուի նաեւ իբրեւ դպրոց:
Վերապատուելի Յովհաննէս Էսքիճեան (1908-1913), գիւղին մէջ կը կառուցէ երկյարկանի ու կղմիտրածածք երիցատուն մը, իսկ 1911-ին կը ձեռնարկէ նոր եկեղեցւոյ մը շինութեան, որ վերահաս պատերազմի պատճառով անծածկ կը մնայ: Եկեղեցւոյ շինարարութիւնը կ’աւարտի 1956-ին եւ կը կոչուի Էմմանուէլ:
Էքիզօլուքի Հայ Աւետարանական վարժարանը հիմնուած է 1855 թուականին, որ յետագային մեծցած ու դարձած է լրիւ նախակրթարան: Հոս իբրեւ ուսուցիչ, ծառայած են տեղացիներու կողքին՝ գլխաւորաբար այնթապցի, պեհեսնեցի եւ քիլիսցի ուսուցիչ ուսուցչուհիներ:

Էքիզօլուքի Հ.Մ.Ը.Մ.-ի բանակավայրը

1960ական թուականներէն սկսեալ նախակրթարանը կը կորսնցնէ իր բարձրագոյն կարգերը, ապա կը վերածուի մանկապարտէզի, որովհետեւ գիւղը Քեսապին կապող ճամբուն ասֆալթապատումով, երթեւեկը կը դիւրանայ եւ փոքրիկները ինքնաշարժով կը յաճախեն Քեսապի վարժարանները:
Գիւղին մէջ գործած են նաեւ զուտ տեղական միութիւններ:
1940-ական թուականներուն, գիւղի կանայք կը կազմեն Տիկնանց Ուսումնասիրաց միութիւն մը, որ ունեցած է գրադարան եւ ընթերցարան:
1966 թուականին, նախկին երիցատունը կը վերածուի ակումբ-գրադարանի:
Գիւղին մէջ 1976-1978 թուականներուն, գործած է Վերելք միութիւնը, որուն շուրջ խմբուած են գիւղին մօտաւորապէս 25-30 պարման-պարմանուհիները: Վերելքը ինքնադաստիարակչական խմբակ էր. նպատակն էր ծանօթանալ հայ գրականութեան, մշակոյթին եւ հայոց պատմութեան:
Գիւղին մէջ կը գտնուի Հայ Մարմնամկրթական Ընդհանուր Միութեան (ՀՄԸՄ) բանակավայրը:
Էքիզօլուքի մէջ կը գտնուի երեք յայանուանութիւններու միատեղ պատկանող գերեզմանատունը:


ՆԵՐՔԻ ԳԻՒՂ ԵՒ ԽԱՅԻԹ Ներքի գիւղը (վարի գիւղ, արաբերէն՝ الطلال: Ալ-Թլալ, հայերէն՝ գեղատեսիլ) կամ Էսկիւրանը (Էսկի Օրան՝ հին գիւղ) ունի երկու թաղեր. մին լերան ստորոտը, միւսը քանի մը տասնեակ մեթր վար՝ աղբիւրին կից:
Խայիթը նկատուած է Ներքի Գիւղին մէկ թաղը: Աւանդութիւններով հարուստ պզտիկ գիւղ մըն է Ներքի Գիւղը, որ կը նկատուի շրջանին առաջին հայ գիւղը: Գիւղացիներուն դէպի Քեսապ տեղաշարժէն ետք գիւղը գրեթէ ամբողջապէս կը լքուի: Գիւղը անապահով եղած է գլխաւորաբար թրքական Օրտու գիւղին մօտիկ ըլլալուն պատճառով:
1909-ի աղէտին, գիւղացիք խայիթցիներուն հետ կը պարպեն գիւղը ու կը բարձրանան Քեսապ: Խուժանը ամէնէն առաջ Ներքի Գիւղ մտնելով՝ կը կողոպտէ ինչ որ կը գտնէ ու կրակի կու տայ տուները:
1915-ին, Ներքի Գիւղի եւ Խայիթի բնակչութիւնն ալ կը տարագրուի: 1920 թուականին գիւղ վերադարձած են միայն 50 անձ. գիւղի բնակչութեան շուրջ երկու երրորդը զոհուած է: Կարգ մը ընտանիքներ երբեք չեն վերադարձած:
Վերապրողներուն վերադարձէն ետք, կամաւորներն ու Ազգային միութիւնը գիշեր ու ցերեկ հսկողութեան տակ կը պահեն Ներքի Գիւղը: Վերապրողները ընդհանրապէս Ներքի Գիւղէն կը մտնէին շրջան ու շատերու տեղաւորումի գործը այդտեղ կ’որոշուէր: Նաեւ Օրտուէն գալիք որեւէ վտանգի դէմ ինքնապաշտպանութիւնը ասկէ կը սկսէր:
1928 թուականին բացուած Քեսապ-Օրտու առաջին ինքնաշարժի հողէ ճամբան կ’անցնէր Ներքի Գիւղէն: 1939էն ետք, Թուրքիա տանող այս ճամբան կը լքուի ու կը փակուի:
Ներքի Գիւղ 1913 թուականին 178, 1913 թուականին բնակիչ
1947-ին հայրենիք կը ներգաղթէ 78 անձ:
1955-ի մարդահամարին, Ներքի Գիւղ եւ Խայիթ կը հաշուէր 68 անձ:

Ներքի գիւղի (Էսկիւրէն) ակը

Ներքի գիւղի (Էսկիւրէն) Ս. Աստուածածին Մատուռ-Ուխտավայր
Ներքի Գիւղի աղբիւրի հրապարակին կիցը եղած է գիւղի սրբավայրը` Կղըցիկը:
1939-ի սահմանագծումով, Քեսապի ուխտագնացութեան վայրը, Պալլում, Թուրքիոյ մէջ կը մնայ` անցեալին քեսապցիք Վարդավառի տօնին ուխտի կ’երթային հոն, որ հեթանոսական շրջանէն մնացած կիսաւեր ուխտատեղի մըն է: Հետագային Պալլումը փոխարինուեցաւ Սուրբ Աստուածածնայ տօնով:
Քեսապի Հայոց Առաքելական եկեղեցւոյ որոշումով ժողովրդային ուխտագնացութեան վայրը կը դառնայ Կղըցիկը, ուր ժողովրդային ուխտագնացութիւն կը կազմակերպուի Ս. Աստուածածնի Վերափոխման երկուշաբթի օրը:
1959 թուականին, նախաձեռնութեամբ Քեսապի եւ Գարատուրանի Ս. Աստուածածին եկեղեցիներու թաղական խորհուրդներուն, կառուցուած է Ս. Աստուածածին մատուռը: Օծումը կատարուած է Օգոստոս 17, 1959 թուականին, ձեռամբ օրուայ Առաջնորդ Ղեւոնդ Արք. Չէպէեանի:
Սուրբ Աստուածածնայ տօնին, էսկիւրանի հրապարակին կը զենուին ոչխարներ, կ’եփի պատմական հերիսան: Տօնախմբութիւնը կը սկսի Աստուածածնայ կիրակի օրը, Քեսապի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ մատուցուած Սուրբ պատարագէն եւ տողանցքէն ետք, յետմիջօրէին, կը շարունակուի ամբողջ գիշերը, իսկ յաջորդ օր եւ տարին միայն մէկ անգամ Սուրբ պատարագ կը մատուցուի գիւղին Սուրբ Աստուածածին մատրան մէջ:
Գիւղի հիմնական բնակչութեան մաս կը կազմեն Աթիքեան, Քիլաղպեան, Բէնդէզեան, Մելքոնեան, Դանիէլեան, Նազարեան, Սողոմոնեան, Չօլաքեան, Շէխուկեան եւ Այնթապլեան գերդաստանները…
Ներքի Գիւղին մէջ կայ ՍԻՒՏԻԿԻի ուխտավայրը: Սիւտիկի կամ Սիպտիկի սրբավայրին անունը կը բացատրուի իբրեւ սեւ տիկին կամ սուրբ տիկին: Սրբատեղին բլուրի մը վրայ գմբէթաւոր փոքրիկ կառոյց մըն էր ճիշդ Թուրքիոյ սահմանին վրայ: Վերջերս թուրքերը հիմնայատակ քանդեցին զայն: Յոյն ուղղափառները՝ օրթոտոքսները, իբրեւ ուխտավայր կառուցեցին նոր մատուռ մը սահմանէն քիչ հեռու, որուն կից կառուցեցին վանք մը:
Ներքի Գիւղին մէջ 1910 թուականին կը բացուի Ազգային վարժարան, որ կը գործէ իբրեւ Քեսապի Սահակեան վարժարանի մասնաճիւղը: Ունեցած է նախակրթարանի առաջին երկու կարգերը:
1921-1924 նոյն տեղը կը գործէ Ազգային Միութեան Միացեալ վարժարանը:
1930-ական թուականներուն իբրեւ ՀԲԸՄի նպաստընկալ վարժարան, որ կը գործէ քանի մը տարի:
Էսկիւրանի մէջ կը գտնուի երեք յայանուանութիւններու միատեղ պատկանող գերեզմանատունը:
Շրջանին մէջ Հայ Կաթողիկէ Հայր Անդրանիկ Ծ. Վ. Այվազեանի ջանքերով հիմնուած է կազդուրման կայան:

ԳԱՐԱՏՈՒՐԱՆ (Գալատուրան) Գարատուրան (արաբերէն՝السمراء : Աս-Սամրա, հայերէն՝ Թուխ) կը գտնուի Քեսապի արեւմուտքը, եւ Կալա (բերդ) կոչուած բարձունքէն Գարատաշի ձորաբերանէն կ’իջնէ մինչեւ ծովափ: Շուրջ 900 մ. բարձրութենէն մինչեւ ծով կը տարածուի Գարատուրանի հովիտը՝ ութ քիլոմեթր երկարութեամբ եւ մէկ-երկու քիլոմեթր լայնութեամբ նեղ հովիտ մըն է, բարձր, ամայի եւ մշտականաչ կասլիի անտառախիտ լեռներով շրջապատուած:
Գարատուրան խորունկ ձորին մէջ, ցրուած աւելի քան մէկուկէս տասնեակ մեծ ու փոքր թաղերը կը կազմեն Գարատուրան գիւղը:
Իւրաքանչիւր գերդաստան կը բնակի առանձին թաղամասի մէջ, հետեւաբար թաղերը կը ճանչցուին բնիկ գերդաստաններուն անուններով ինչպէս՝ Մանճիկեան (Մանճիկլէք), Եարալեան (Եարալլէք), Սաղտըճեան (Սաղտճլէք), Սուլեան (Սուլլէք), որ կը կոչուի նաեւ Ծմակ թաղ, որովհետեւ ձմեռը քառասուն օր արեւ չի տեսներ, իսկ ամառը` քառասուն օր` լուսին եւ այլն: Այսպիսով, իրարմէ որոշ հեռաւորութեամբ տասնեակ մը թաղերէ բաղկացած է:
Գարատուրանի հիմնական բնակիչները իրենց ընտանեկան կալուածներուն վրայ կայք հաստատած քեսապցիներ էին, որոնց հիմնական զբաղումները եղած են երկրագործութիւն եւ անասնապահութիւն:
Գարատուրան եղած է շրջանին ամէնէն բազմամարդ գիւղը: Սակայն 1890-ական թուականներուն սկսած արտագաղթէն եւ 1909-ի աղէտէն ետք կատարուած մարդահամարներու թիւը կը տրուի 1286 անձ, 1913-ին ունեցած է 1381 անձ, իսկ 1915 թուականին՝ 1290 անձ:

Գարատուրանի ծովու թաղի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին

1918-1920 թուականներուն, տարագրութեան ճամբաներէն գիւղ կը վերադառնան գիւղի նախկին բնակչութեան միայն 45 առ հարիւրը:
1939-ի սահմանագծումով, Թուրքիոյ կը կցուին գարատուրանցի կարգ մը ընտանիքներու գրեթէ բոլոր արտերը, պարտէզներն ու արօտավայրերը:
Գարատուրանցիք հայրենադարձութեան աւետիսը կ’ընդունին մեծ խանդավառութեամբ: 1947-ին հայրենիք կը ներգաղթէ 804 անձ:
Յունուար 1942-ին տեղի ունեցած հողի մեծ սահանք մը իր տակը առաւ Գազազեաններուն թաղը, գիւղին պատմական Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, դպրոցն ու գրադարանը:
Հին եկեղեցւոյ փոխարէն, 1961-ին կառուցուեցաւ նոր Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին, որ հետագային` 2008-ին, քակուեցաւ եւ տեղը գեղակերտ եկեղեցի շինուեցաւ: Կողքին կը գտնուի Աւետարանական եկեղեցին, հիմնուած` 1909-ին:

Գարատուրանի ծովու թաղի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ներսէն

Եկեղեցիէն անդին, որ Եարալեան եւ Սաղտըճեան թաղերն են, այդ շրջանին մէջ Մարտ 1998-ին տեղի ունեցաւ հողի սահանք մը: Աւելի վարը Թիթիզեան թաղն է. ապա` Սուլեան թաղը, որ կը կոչուի նաեւ Ծմակ թաղ, որովհետեւ ձմեռը քառասուն օր արեւ չի տեսներ, իսկ ամառը` քառասուն օր` լուսին, իսկ Ծովու թաղը կը գտնուի ծովեզերքէն շուրջ մէկ քիլոմեթր արեւելք: Ծովու թաղի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին հիմնուած է 1908 թուականին:
Գարատուրանցիք նկատուած են շրջանին ամէնէն աւանդապահ ժողովուրդը: Ամբողջութեամբ հայաբնակ է: Ներկայիս:
2003-ի տուեալներով հայութիւնը կը հաշուէր մօտաւորապէս 450 հայ բնակիչ:
Մինչեւ 19-րդ դարուն կէսերը, գիւղին մէջ գործած են նուազագոյնը 3 մատուռներ, որոնք կը լքուին թաղեցիներու տեղաշարժին պատճառով:
Գարատուրանի հայ առաքելական Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին հիմնուած է 1890 թուականին: Հիմնարկէքը կատարուած է Մկրտիչ Քէֆսիզեան Կաթողիկոսի կողմէ: Ունեցած է զանգակատուն եւ հողածածկ տանիք: Յունուար 23,1942 թուականին, հողի սահանքի մը հետեւանքով եկեղեցին կործանած է:
1960-ին (արդեամբ` հաւատացեալ ժողովուրդին) ձեռնարկուած է նոր եկեղեցւոյ շինութեան, նախկինէն 50 մեթր դէպի հարաւ: Հիմնարկէքը կատարուած է 4 Սեպտեմբեր 1960-ին, նախագահութեամբ օրուայ Առաջնորդ` Ղեւոնդ Արք. Չէպէյեանի: Շինարարական աշխատանքները աւարտած են 1961 թուականին, հանդիսաւոր օծումը կատարուած է 1962-ի օգօստոսին:
Օգոստոս 20, 1991-ին, շինուած են զանգակատունը (բարերարութեամբ` Քեսապահայ Միսաք Մանճիկեանի) եւ թաղական խորհուրդի սենեակը:
1930-ին, Քեսապ-Գարատուրան կ’այցելէ քաղաքական ղեկավար, գաղափարական մտաւորական Արշակ Ջամալեանը եւ հիմը կը դնէ Գարատուրանի ու Քեսապի «Հայ Կարմիր Խաչ» մասնաճիւղին:
1934-1935-ին կոչուած է «Սուրիահայ Օգնութեան Խաչ», Գարատուրանի մասնաճիւղը շարունակած է իր գործունէութիւնը գիւղի երիտասարդութեան հետ, միասնաբար աշխատելով կառուցած են գրադարան, որ միեւնոյն ժամանակ գործածուած է, իբրեւ դպրոց:

Գարատուրանի Ս. Աստուածածին եկեղեցին

Սակայն 1941-1942-ին երբ հողի սահանք տեղի ունեցաւ, դպրոցը, եկեղեցին ու այլ բնակարններ կործանեցան: Այս տխուր պատահարէն ետք, գիւղացիները կը վերսկսին կառուցել փլատակները, սակայն պարագաներու բերումով աշխատանքները կիսաւարտ կը մնան:
1984-ին Հալէպի ՍՕԽաչի շրջանային վարչութեան թելադրութեամբ, դարձեալ վերակազմուեցաւ ՍՕխաչի Գարատուրանի մասնաճիւղը՝ «Գետաշէն» անունով:
Մասնաճիւղը վերակազմուելէն ետք իր առաջին գործունէութիւնը կ’ըլլայ կէս մնացած սրահը վերականգնել:
Նորակազմ վարչութիւնը գիւղի բնակիչներու հետ համախորհուրդ շինարարական յանձնախումբ մը կազմելով գործի կ’ըսկսի, իսկ նիւթականով անոնց նեցուկ կը կանգնի ՍՕԽաչի Շրջանային վարչութիւնը, այսպիսով մէջտեղ կու գայ սրահը, վարչութեան սենեակը եւ գրադարանը, որ կը հաշուէ մօտաւորապէս 500 գիրք:
Օգոստոս 20, 1985-ին, կը կատարու «Ռուբէն Տէր Մինասեան» սրահի բացման հանդիսութիւնը: Վարչութիւնը ունի իր տարեկան հասութաբեր ձեռնարկներն ու այլ գործունէութիւնները:
Մասնաճիւղը կը մասնակցի շրջանային վարչութեան պատգամաւորական եւ սեմինարի ժողովներուն, կ’օժանդակէ Հայ պատսպարանին ու Հայ Ծերանոցին:

ԾՈՎՈՒ ԹԱՂ
Ծովու թաղը կը գտնուի ծովեզերքէն շուրջ մէկ քիլոմեթր արեւելք:
Նշանաւոր եղած է նաեւ Գարատուրանի Հայ Առաքելական Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, կառուցուած 1908-ին: Մինչեւ 1947, ամէն կիրակի Ս. Պատարագ մատուցուած է մատուռին մէջ: 1987 թուականին վերանորոգուած է ֆրանսահայ «Երկիր եւ Մշակոյթ» միութեան միջոցներով:
Ծովու Թաղի Հայ Առաքելական Ս. Սարգիս սրբավայրը կը գտնուի Ծովու թաղի պարիսպին հարաւային անկիւնը` քարափին վրայ: Հիմքերու մնացորդացէն կարելի է ենթադրել թէ եղած է շքեղ եկեղեցի մը: Սրբատեղիին արեւելեան պատէն ութ մեթր բարձրութեամբ հատուած մը, կորաձեւ բարձրադիր պատուհանով, մինչեւ վերջերս կանգուն կը մնար: 1986 թուականին պատահած սաստիկ փոթորիկը խորտակած է այդ մնացորդացը:
Ծովու Թաղի Հայ Առաքելական Ս. Գէորգ Եկեղեցին Ծովու թաղի գերեզմանատան անկիւնը կը գտնուի Ս. Գէորգ եկեղեցին: Ծածկ չունի, ներքին պատերը մինչեւ հիմքերը քանդուած են, մասամբ կանգուն մնացած են պարիսպին արեւելեան ու հարաւային պատերը: Խորանը կը գտնուի արեւելեան պատին կեդրոնը: Նոյն պատին վրայ կը կարդացուի հայերէն արձանագրութիւն մը, ըստ որուն կը կարծուի թէ 16-րդ-17-րդ դարերուն կառոյցը եկեղեցիի վերածուած է:
Ս. Գէորգ բնական աղէտով փլուզուած է:
1873-էն Ծովու թաղի մէջ ներկայութիւն եղած է Հայ աւետարանական Եկեղեցին, սակայն իբրեւ շէնք կաչուցւած է վերջին շրջանին եւ վերանորոգուած՝ 1986-ին:
ԴՊՐՈՑՆԵՐ
– Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ վարժարան (1890-1905):
– Ազգային Մեսրոպեան վարժարան (1905-1915, 1924-1932):
– ՀԲԸՄ-ի Ազգային Մեսրոպեան Նպաստընկալ վարժարան (1932-1962):
– ՀԲԸ Միութեան Նպաստընկալ Վահան Պետրոսեան վարժարան (1962-1964):
– Ս. Ստեփանոս եկեղեցւոյ վարժարան:
– Ազգ. Նուպարեան վարժարան (1909-1915, 1923-1934):
– ՀԲԸՄ Ազգ. Նուպարեան Նպաստընկալ վարժարան (1934-1948):
– Ազգ. Միութեան Միացեալ վարժարան (1923-1924):
– ՀԲԸՄ-ի Նպաստընկալ մանկապարտէզ (1934-1947):
– Ազգ. Միացեալ վարժարան (1934-1973):
– Հայ Աւետ. վարժարան (1873-1915):
– Հայ Աւետ. Նահատակաց վարժարան (1924-1981):
– Լատինաց վարժարան (1905-1915, 1921-1946):
– Հայ Կաթողիկէ Ժողովրդապետութեան վարժարան (1946-1948):
Գարատուրանի մէջ կը գտնուի երկու զատ գերեզմանատուներ, մէկը Առաքելական, միւսը՝ Աւետարանական:

ԳԱՐԱՏԱՇ (Սեւ քար) Գարատուրանի ձորաբերանին՝ ծովէն 900 մ. բարձրութեան վրայ կը գտնուի Գարատաշ (արաբերէն՝ الصلبة: Աս-Սալպէ, հայերէն՝ կարծր, պինդ) գիւղը: Ժամանակին եղած է անմարդաբնակ շրջան մը, ուր գտնուող ընդարձակ արտերը կը պատկանէին քեսապցի եւ քէօրքիւնացի ընտանիքներու, իսկ հարաւային մասը՝ Գալեմտէրեան գերդաստանին: Ժողովուրդի յիշողութեան մէջ գէթ մինչեւ 1942, այստեղ մշտական բնակավայրի մը մասին հետք չկայ: Սակայն մշտական բնակութեան վայր կը դառնայ Գարատուրանի մեծ գետնասահքէն ետք:
Լնդեան, Գազազեան եւ Ղազարեան քանի մը ընտանիքներ իրենց տուները շինեցին այս հողերուն վրայ: Վերջին երկու տասնամեակներուն, Գարատուրանէն ու Քեսապէն ուրիշ ընտանիքներ եւս հոս նոր կայք հաստատեցին ու պարտէզներ մշակեցին: Այստեղ վերջին տարիներուն հալէպահայ ընտանիքներ ամարանոցային սեփական առանձնատուներ կառուցած են ու կը շարունակեն կառուցել:

ՔԷՕՐՔԻՒՆԷ

Քէօրքիւնա (արաբերէն՝ الربوة: Առ-Ռապուէ, հայերէն՝ բլուր) կը գտնուի գեղատեսիլ հարթութեան մը վրայ Չագալճըգէն քիչ բարձր, որ բոլոր կողմերէն համեմատաբար ընդարձակ հորիզոն ունի: Շուրջ երկու քիլոմեթր անդին, Էքիզօլուքը կ’երեւի:
Գիւղին շուրջ՝ հոս ու հոն հանդիպող հնութեանց փշրանքները, կը հաստատեն թէ հին բնակավայր մը եղած է Քէօրքիւնէն: Հոս գտնուած են հնագոյն ու միջին դարերու պատկանող մետաղադրամներ, կաւէ ամաններու բեկորներ, խճաքարով պատած յատակի մասեր, հին ձիթահանք ու լողեր: Հողային աշխատանքներու ժամանակ, ըստ երեւոյթին հին կառոյցներ հիմնայատակ կործանած են:
Գիւղին արեւմտեան կողմը, բլուրին վրայ նկատուած են ամրակառոյց պատերու հիմքեր, որոնք ամրոցի մը մնացորդները կրնան ըլլալ:
Արձանագրութիւններ չկան. սովորական գետնաքարով պատեր են՝ կրաշաղախով ամրացուած: Այստեղ գտնուած հին մետաղադրամներու կարգին, տեսնուած են նաեւ Կիլիկեան հայկական դրամներ:
Գիւղին հարաւ-արեւելեան բարձունքին վրայ, մինչեւ 19-րդ դարուն սկիզբը, կանգուն եղած է Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, որուն աւերակներուն շուրջ գիւղացիք տակաւին կը թաղեն իրենց ննջեցեալները:
Տարագրութենէն առաջ, գիւղին բնակչութիւնը կազմուած էր Չէլէպեան, Խտրեան, Քէլեան (Գերեան), Աբէլեան եւ Գագուսեան գերդաստաններէն: Ասոնց մէջ Չէլէպեանները կը նկատուին գիւղին առաջին բնակիչները:
Խտրեան գերդաստանէն կը սերին՝ նոյն տեղը ապրած Գերպապեան եւ Քէլեան (Գերեան) գերդաստանները:
Աբէլեաններու նախահայրը՝ Աբէլը, Քեսապէն գալով, Քէօրքիւնէ կը հաստատուի, որմէ կը սերի Աբէլեան-Պետրեան գերդաստանը:
1909 Ապրիլ 23-ին, թուրք խուժանը կը մտնէ նաեւ Քէօրքիւնէ. կը կողոպտէ հարուստ տուները, կենդանիները կը քշէ ու գիւղը կրակի կու տայ:
1915-ին տարագրութեան ճամբաներուն վրայ, կը զոհուի ու կը կորսուի Քէօրքիւնէի նախկին բնակչութեան աւելի քան մէկ երրորդը:
1947-ին, հայրենիք կը ներգաղթեն 63 անձեր, գերազանցապէս Չէլէպեան գերդաստանէն. գիւղ կը մնան 114 անձեր: Այս միջոցին գիւղը կը սկսի խառն բնակչութիւն մը ունենալ, որոնք ջերմ յարաբերութիւններ կը մշակեն հայ գիւղացիներուն հետ:
Ըստ 1913-ի տուեալներուն Քէօրքիւնէի մէջ կար 193 հայ բնակիչ, իսկ 2003 թուականի տուեալներով 58 հայ բնակիչ:

Քէօրքիւնէի ակը

Ամրան, Քէօրքիւնէի բնակիչներու թիւը կ’աւելնայ: Սուրիոյ տարբեր քաղաքներու եւ Լիբանանի մէջ ապրող շարք մը քէօրքիւնեցիներ, գիւղին մէջ տուն ու կալուած կը պահեն տակաւին: Քանի մը հալէպահայ ընտանիքներ եւս այստեղ իրենց առանձնատուները ունին:
Գիւղին մէջ կը գործէ մէկ եկեղեցի, որ կը պատկանի Հայ Աւետարանական համայնքին, զոր հիմնուած է 1898 թուականին:
Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ կից կը գտնուի Հայ Աւետարանական վարժարանը (1898-1915, 1930-1981). դպրոցական առաջին շէնքը կառուցուած է 1903-ին: Դպրոցը եղած է նախակրթարան եւ մանկապարտէզ բաժիններով: 1922 թուականին՝ տարագրութեան վերադարձէն ետք, կը վերաբացուի նախկին շէնքը իբրեւ Ազգային Միութեան Միացեալ վարժարան, որ կը շարունակէ նոր անունով գործել մինչեւ 1930, երբ կրկին կ’անցնի հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ հսկողութեան տակ:
Քէօրքիւնէի մէջ Միացեալ վարժարանը (1934-1939) կը գործէ իբրեւ մասնաճիւղ Քեսապի Միացեալ վարժարանին:
Գիւղին մէջ հիմնուած է ՍՕԽ-ի մասնաճիւղը, որ կը մատակարարէ դպրոցը:
Քէօրքիւնէի մէջ կը գտնուի երեք յայանուանութիւններու միատեղ պատկանող գերեզմանատունը:


ՍԵՒ ԱՂԲԻՒՐ (Գայաճըգ)
Սեւ Աղբիւր (Գայաճըգ: Արաբերէն՝الصخرة : Սս-Սախրա, հայերէն՝ ժայռ) կը գտնուի Քեսապի արեւելեան կողմը, բլրակի մը վրայ` թրքական սահմանին ճիշդ մօտը: Ան սկզբնապէս եղած է քեսապցիներու կալուածը:
Այստեղ, գիւղացիներ միայն հունձքի ու ցանքի եղանակներուն կայք կը հաստատեն, իսկ ձմրան կը վերադառնան Քեսապ: Կալուածներուն վրայ աշխատող վարձկանները՝ մարապաները սեփական տուն ու կալուածներ ձեռք կը ձգեն ու հետզհետէ կը կազմեն Սեւ Աղբիւրի բնակչութեան հիմնական մասը:
Նախորդ դարասկիզբին, արդէն կազմուած էին գիւղին գլխաւոր թաղերը: Այստեղ առաջին մնայուն բնակութիւն հաստատողը եղած է Պոյմուշագեան գերդաստանի նախահայրը: Նոյն գերդաստանէն կը սերին Փանոսեանները: Նաեւ հիմնական բնակչութեան մաս կազմած են Փասլիկեան, Ղարիպեան, Սգամպիլեան, Մելքոնեան, Գասպարեան, Բրդուտեան, Գալագէօսեան, Սելլումեան, Չաթալեան… ընտանիքները:
Սեւ Աղբիւրի բնակիչները մշակած են ծխախոտ, պահած են շերամ, այծերու հօտեր, արջառ, տնկած են թթենի, թզենի, ձիթենի, որթատունկ…
1909-ի կիլիկեան ջարդին արեւելքէն եկող այլազգներու խուժանը կ’ասպատակէ Սեւ Աղբիւրը: Ալան ու թալանէ ետք կ’այրէ տուները:
1915-ին, գիւղացիք կը տարագրուին Տէր Զօրի եւ Դամասկոսի ուղղութեամբ, կը զոհուի բնակչութեան աւելի քան երեք չորորդը:
1939-ին, պետական նոր սահմանը կ’անցնի թաղին մօտէն: Ոմանց կալուածները ամբողջութեամբ Թուրքիոյ սահմաններէն ներս կը մնան: Երբ հայրենադարձութիւն կը յայտարարուի, գիւղացիները ջախջախիչ մեծամասնութեամբ հայրենիք մեկնելու կը պատրաստուին: Հայրենադարձութենէն ետք կարգ մը կալուածներու վրայ կը հաստատուին ալեւի վարձկաններ՝ մարապաներ, սեփականութիւն ձեռք կը ձգեն ու կը դառնան գիւղի բնակչութեան մնայուն մէկ տարրը: Գիւղը մնացած հայ ընտանիքներուն հիմնական զբաղումը կը դառնայ խնձորի մշակութիւնը:
1990-ին Հալէպի Ասորի օրթոտոքս համայնքը հաստատեց վանք մը գիւղին մէջ:
1911-ի մարդահամարով, գիւղը ունեցած է 445 անձ, 1913-ին ՝ 247, մինչ 1920-ին ՝ ունէր 94 անձ: 2003 թուականի տուեալներով 46 հայ բնակիչ:
Սեւ Աղբիւրի գոյութիւն ունեցած է Աւետարանական վարժարանը, որ հիմնուած է 1856-ին եւ ընդհատաբար գործած է: 1905 թուականին ընդարձակուած է բաժինով մը, որ ծառայած է իբրեւ դպրոց եւ ժողովարան:
Միւս կողմէ, Ազգային վարժարանը, որ հիմնուած է 1910-ին եւ մինչեւ տարագրութիւն անխափան գործած է: Կը վերաբացուի 1925 թուականին. 1937 թուականին կը դառնայ Հ.Բ.Ը.Մ.-ի Նպաստընկալ Ազգային վարժարան, որ փակուած է 1947-ին՝ հայրենադարձութեան տարին:

ՎԱՐԻ ՊԱՂՃԱՂԱԶ Վարի Պաղճաղազ (արաբերէն՝ المشرفة): Ալ-Մըշըրֆէ, հայերէն՝ լեռնալանջ) գիւղը կը գտնուի Վերի Պաղճաղազի եւ Ֆագըհասանի միջեւ: Հայաբնակներուն նախնիները հաստատուած են այստեղ 19-րդ դարու սկիզբը. մինչեւ դարավերջ, քանի մը ընտանիքներ բազմանալով, տասնեակ մը տուներով թաղեր կ’ունենան իրենց անուններով, ինչպէս Բդըլլէք, Չափըտլէք, Հանէշլէք, Էսքիճլէք, Չաթալլէք, որ մեծագոյնն էր:
Հայ բնակիչները թրքախօս էին, քիչեր միայն կը հասկնային ու կը խօսէին Քեսապի բարբառը: Անոնք իրենց թաղապետութեան (մուխթարութեան) տոմարներուն մէջ, արձանագրուած էին առանց «եան» մասնիկի, ինչպէս՝ Սարմազը, Արամալը, Քէլ Եաղուպ, Հանաշ եւ այլն:
Վարի Պաղճաղազի հայոց քանի մը թաղերը, գիւղական առանձին համայնք մը չէին ներկայացներ ու կը նկատուէին Ֆագըհասանի թաղերը: Չաթալլէքի եւ Գապաչինարի հայերը պէտք կը զգան լատին կրօնաւորներու հովանաւորութեան. ամէն առիթի անոնց միջնորդութիւնը եւ օգնութիւնը կը հայցէին: Լաթաքիոյ Ֆրանսիսքեան միաբանութեան լատին հայրերը, կը համաձայնին հայոց թաղերուն մէջ վանք մը հաստատել ու իրենց պաշտպանութեան տակ առնել հայ բնակչութիւնը: Կը գնեն հսկայ տարածութիւն մը Գապաչինարի առջեւ: Այդ տարածութիւնը կը մկրտուի «Մանասթըր» (վանք) անունով: Կը կառուցուի շէնքերու համալիր մը (եկեղեցի, վանք, դպրոց):
Նոյն թուին կը ձեւաւորուի Վարի Պաղճաղազի լատին թաղապետութեան մուխթարութիւնը: Հայերը, իբր լատին համայնք, հոգեւոր ու վարչական անկախութիւն ձեռք կը բերեն:
1909-ի աղէտին, Քեսապի հարաւ-արեւելեան գիւղերու փախստական ու հալածական հայերը, կը հաւաքուին Լատինաց վանքը, ապա վարդապետներու առաջնորդութեամբ կ’անցնին Պասիթ, ուրկէ նաւերով կը փոխադրուին Լաթաքիա: Թուրք խուժանը Պաղճաղազ չի հասնիր: Քանի մը օր ետք գիւղացիները կը վերադառնան իրենց տուները:
Օգոստոս 1915-ին, Վարի Պաղճաղազի հայերն ալ կը տարագրուին: Տարագրուած գիւղացիներէն ոմանք կը մնան Ճըսըր Շուղուր, ոմանք կը քշուին Հալէպի ու Համայի կողմերը: Բնակչութեան երեք չորորդը կը զոհուի տարագրութեան ճամբաներուն վրայ:
1922-ին, երբ ֆրանսական իշխանութիւնները Քեսապ կը մտնեն, ջակայ թուրքերը կամաց-կամաց կը վերադառնան իրենց գիւղերը ու հաշտ կերպով կ’ապրին հայերուն հետ:
Սեպտեմբեր 2 1938 –էն, Յունիս 23ՙ 1939-ին Հաթայի պետութեան միջոցին Քեսապ շրջանի ազգակիցներուն հետ, պաղճաղազցիներու յարաբերութիւնները գրեթէ անկարելի դարձան: Թրքական իշխանութիւններէն փախուստ տուած կարգ մը երիտասարդներ սահմանը անցնելով, երբեմն կ’ապաստանէին Պաղճաղազի մէջ:
1947-ի հայրենադարձութեան լուրը խանդավառութեամբ կ’ընդունուի գիւղացիներուն կողմէ: Հայրենիք կը ներգաղթէ բնակչութեան մեծամասնութիւնը:
1960-ական թուականներուն արտագաղթը գրեթէ ամբողջապէս կը պարպէ Վարի Պաղճաղազը:
2003-ի տուեալներով գոյութիւն ունէր մէկ տասնեակ հայ ընտանիք:
Լատին Ֆրանսիսքեան առաքելութիւնը Վարի Պաղճաղազ գիւղին մէջ, 1904 թուականին կը հիմնէ իր դպրոցը, որուն մէջ հայերէն չի դասաւանդուիր: Բոլոր դասանիւթերը կը տրուին ֆրանսերէն եւ թրքերէնով: 1930-ական թուականներուն, ամբողջապէս նախակրթարանի կը վերածուի. նոյն շրջանին կը սկսի հայերէնի ուսուցումը:
1946-ին, լատին համայնքը կը լուծուի: Դպրոցը կը գործէ Հայ կաթողիկէ ժողովրդապետական վարժարան անունով: 1948 թուականին դպրոցը կը փակուի:
Եկեղեցին, վանքն ու դպրոցը կը յանձնուին Հալէպի Հայ Կաթողիկէ Առաջնորդարանին եւ ուր կը հիմնէ կազդուրման կայան:
Վարի Պաղճաղազի մէջ կը գտնուի Առաքելական եկեղեցւոյ պատկանող գերեզմանատուն մը:


ՎԵՐԻ ՊԱՂՃԱՂԱԶ
Էքիզօլուքէն Պասիթ գացող ճամբուն վրայ կը գտնուի Վերի Պաղճաղազ գիւղակը, որ փչուած է Սելտրան լերան կողերուն: Ունի բարձր ու տիրական դիրք, ուրկէ կ’երեւի Պասիթի ամբողջ շրջանը:
Գիւղը կազմուած է 19-րդ դարու կիսուն: Հիմնական բնակիչները կազմած են Սարմազեան գերդաստանի ընտանիքները: Միւս բնակիչները հոս հաստատուած են անցեալ դարասկիզբին. Գարայեան, Չափարեան, Հալուաճեան եւ Գարապետիրեան ընտանիքները:
1909-ին, գիւղացիք թէեւ կը միանան միւս գիւղերու փախստականներուն, բայց թուրք խուժանը հոն չի հասնիր: Գիւղացիք քանի մը օր ետք կը վերադառնան իրենց տուները:
Ըստ 1911-ի տուեալներուն գիւղը ունէր 22 տուն:
Օգոստոս 1915-ին, գիւղացիք կը տարագրուին էքիզօլուքցիներուն հետ: 1920 թուականին, վերապրողներուն թիւն է 14 ընտանիք: Տարագրութեան զոհուած է բնակչութեան աւելի քան երեք քառորդը:
Հաթայի պետութեան շրջանին, Վերի Պաղճաղազը սահմանէն անդին գտնուող առաջին գիւղը ըլլալով, ամէն օր թուրք իշխանութիւններէն հետապնդուող փախստականներ կ’ընդունէր: 1919-1922 թուականներուն Ազգային միութեան պատասխանատու անձեր եւ նախկին կամաւորներ իրենց ընտանիքներով ապաստան գտան Վերի եւ Վարի Պաղճաղազ գիւղերուն մէջ:
1947-ին, գիւղէն հայրենիք կը մեկնին 81 անձ: 1955 թուականի հաշուումներով, գիւղը ունի 41 անձ:
2003-ի տուեալներով գոյութիւն ունէր 9 ընտանիք, որոնց մէկ մասը ձմրան կը փոխադրուի Քեսապ եւ Լիբանան:
Գիւղին մէջ գործած են ստորեւ տրուած դպրոցները.
– Հայ Աւետարանական վարժարանը (1856-1967) նկատուած է Էքիզօլուքի դպրոցի մասնաճիւղը, որ գործած է իբրեւ նախակրթարան: Շրջանաւարտները կը յաճախէին Քեսապի բարձրագոյն վարժարանը:
Տարագրութենէն վերադարձէն ետք, դպրոցը կը վերաբացուի իբրեւ Ազգային միութեան միացեալ վարժարան: Այդպէս ալ կը մնայ մինչեւ 1932, երբ պաշտօնապէս կրկին կը դառնայ Էքիզօլուքի Աւետարանական վարժարանը:
– Լատինաց վարժարանը (1930-1947) վերջին տարիներուն կոչուած է Հայ կաթողիկէ ժողովրդապետական վարժարան:
Վերի Պաղճաղազի մէջ կը գտնուի Աւետարանական եկեղեցւոյ պատկանող գերեզմանատուն մը:

*******************************

Արդարեւ, Մարտ 21 2014-ի առաւօտեան, մայրերու տօնին օրը, Ցեղասպան թուրքը, օր ցերեկով, քաղաքակիրթ աշխարհի աչքին առջեւ, հովանաւորեց իսլամական ծայրայեղական զինեալները, օժանդակութիւն ցուցաբերեց եւ բացայայտ հաւանութեամբ ընթացք տուաւ անոնց, կազմակերպելու համար Քեսապի նուաճումը: Այսպէս, Թուրքիայէն Քեսապ ներխուժեցին Սուրիոյ պատերազմին մեղսակից զինեալ ահաբեկչական խմբաւորումներէն՝ «Սուրիական ազատ բանակ»ը, Ժապհաթ ալ-նուսրա, Անսար աշ-շամ, շամ ալ-իսլամ եւ ուրիշներ: Սուրիական բանակի օգնութեամբ գիւղացիներուն բացարձակ մեծասմանութիւնը շրջանէն հեռացան դէպի Լաթաքիա, Այնճար, Պէյրութ եւ այլ շրջաններ: Շրջանի կարգ մը տարէցներ, ինչպէս նաեւ առողջական վատ պայմաններ ունեցող շուրջ 40 հոգի մնացին հոն, չուզեցին լքել իրենց բնօրրանը:
Երեք օր տեւող երկկողմանի ծանր մարտերէն ետք շրջանը ամբողջովին անցաւ «Սուրիական ազատ բանակ»ի զինեալ ուժերու ձեռքը: Մօտաւորապէս երեք ամիս ետք՝ Յունիս 15, 2014-ին, հայրերու տօնին օրը, սուրիական բանակը ազատագրեց Քեսապի շրջանը եւ գիւղացիք վերադարձան քանդուած, հրկիզուած եւ կողոպտուած տուները: Եկեղեցիներ, մշակութային կեդրոններ հրոյ ճարակ դարձած, գերեզմաններ պղծուած, խանութներ, պանդոկներ կողոպտուած եւ անգործածելի դարձած էին:
Շնորհիւ Սփիւռքի հայութեան շտապ օգնութեան եւ գիւղացիներու համագործակցութեան ելեկտրական հոսանքը, հեռաձայնային կապերը շուտով վերահաստատուեցան: Շրջանի բնակչութեան օժանդակութիւններ հասան աշխարհի տարբեր անկիւններէ:
Գիւղացին կրցաւ 2014-ի խնձորի բերքը հաւաքել եւ անոր հասոյթով անմիջական ծախսերը գոցել: Մօտ 250 ընտանիքներ վերադարձան վերջնականապէս իրենձ բնակարանները:
Այսօր, համեմատաբար աւելի խաղաղ շրջան մը կ’ապրի Քեսապ եւ իր շրջակայ գիւղերու հայութիւնը: Վերականգնումի եւ վերաշինական շխատանքը քանի մը տարիներու ընթացքին կ’աշխուժանայ եւ շնորհիւ գիւղատնտեսութեան վնասները հատուցում կը ստանան:
Աւերիչ պատերազմը չխնայեց եկեղեցի, դպրոց եւ բնակարան` սրբապղծելով ու քանդելով զանոնք: Արդարեւ, Ուրբաթ, Յուլիս 25, 2014-ին, երեկոյեան ժամերգութեան աւարտին, հայ առաքելական եկեղեցւոյ աւանդութեան համաձայն, վերաօծուեցաւ Գարատուրանի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին: Յաջորդող օրերուն տեղի ունեցան կազմակերպչական յատուկ աշխատանքներ եւ հանդիպումներ` թաղականութեանց, խնամակալութեան ու Քեսապի Շտապ օգնութեան մարմինին հետ: Կիրակի, Յուլիս 27, 2014 թուականին, Այլակերպութեան տօնին առթիւ Ս. եւ անմահ պատարագ մատուցուեցաւ վերաօծուած եկեղեցւոյ մէջ` մասնակցութեամբ իրենց պապենական տուները վերադարձած հաւատացեալներու հոծ բազմութեան: Պատարագի ընթացքին, հոգեպարար քարոզէ մը ետք, ջրօրհնէքի ու աղօրհնէքի արարողութիւններ կատարուեցան: Ապա տեղի ունեցաւ հոգեհանգիստ` ի յիշատակ Սուրիոյ եւ հայութեան բոլոր նահատակներուն: Աւարտին, եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ, խաղաղութեան եւ պտղաբերութեան խնդրանքով, անդաստանի արարողութեամբ օրհնուեցան Սուրիոյ մեր ժողովուրդի զաւակները:
Միւս կողմէ, Յուլիս 28, 2016-ին, Արամ Ա. կաթողիկոս հովական այցելութիւն մը տուաւ Քեսապի հայկական պատմական աւանը: Հոն հանդիպում ունեցաւ Քեսապի մէջ գործող զանազան կառոյցներու ներկայացուցիչներուն հետ: Ինչպէս նաեւ, Հալէպէն ամարանոց բարձրացած Ազգային առաջնորդարանի պատսպարանի երեխաներուն եւ մեծաւ մասամբ Հալէպէն եկած Սուրիահայ երիտասարդական միութեան (ՍԵՄ) բանակումին:
Քեսապ 2017-ի տուեալներով իր բնականոն ընթացքը կը շարունակէ: Քեսապցիք արդէն վերականգնած են իրենց բնակարաններն ու այլ կալուածները եւ իրենց առօրեայ կեանքը կը շարունակեն:
Քեսապի եւ շրջակայքի հայաբնակ գիւղերը իր զանազան կողմերով, մեզի յաճախ մղած են, որ մեր հետազօտութիւնը խորացնենք եւ այդ պատճառով յաճախակի այցելութիւններով կրցած ենք մեր ուսումնասիրական աշխատանքը հողին վրայ կատարել: Միւս կողմէ, կատարուած ուսումնասիրութիւններէն ի յայտ կու գայ, որ Քեսապի եւ շրջակայքի հայաբնակ գիւղերու մասին բազմաթիւ հեղինակներ արդէն լոյս ընծայած են շատ մը գիրքեր ու մասնագիտական յօդուածներ, որոնց մէջ ընդարձակ եւ տարբեր բնագաւառներու մասին ակնարկութիւններ եղած են: Ուստի, մենք, մեր կարգին կրկնութիւն ընելէ կը խուսափինք եւ այսքանով կը բաւար

Արտատպուած՝ 

 August 10, 2017

Ս. Աստուածածնայ Տօնը Քեսապի Մէջ - Սիլվի Աբէլեան

Ս. Աստուածածնայ Տօնը Քեսապի Մէջ

 

 

  August 12, 2017 

 

Սիլվի Աբէլեան

Արեւմ­տա­հայ աւա­նի վեր­ջին մնա­ցոր­դա­ցը` Քե­սա­պը, ինք­նու­րոյն աշ­խարհ մըն է իր գիւ­ղե­րով, ան­տառ­նե­րով, պտ­ղա­տու ծա­ռե­րով, իր բնա­կիչ­նե­րով, կեն­ցա­ղով, սո­վո­րու­թիւն­նե­րով եւ աւան­դու­թիւն­նե­րով:
Մի­ջերկ­րա­կա­նի արե­ւել­եան աջին փռ­ուած հայ­կա­կան գիւ­ղա­քա­ղա­քը` Քե­սա­պը, մին­չեւ 19-րդ դա­րու կէ­սը կղզ­ի­ա­ցած կը մնար, բայց 20-րդ դա­րու երկ­րորդ կէ­սէն սկս­եալ ան կը դառ­նայ ոչ միայն հա­յու­թեան, այ­լեւ Սուր­իոյ ժո­ղո­վուր­դին հա­մար սի­րե­լի ամա­ռա­նոց մը,  հան­գիս­տի ապա­հով գիւղ մը եւ միու­թիւն­նե­րուն հա­մար բա­նա­կում­նե­րու կա­րե­ւոր վայր մը:
Քե­սա­պի ամառ­նե­րը սո­վո­րա­բար կ՛անց­նէ­ին ու­րախ, տե­ղի կ՛ու­նե­նար աշ­խոյժ եռու­զեր, ամէն կող­մէ կը լս­ուէ­ին բա­նա­կող միու­թիւն­նե­րու փո­ղե­րա­խում­բե­րուն կշ­ռու­թա­ւոր մե­ղե­դի­նե­րը, ամէ­նուր կը նըշ­մար­ուէ­ին սկաուտ­նե­րուն տո­ղանցք­նե­րը, ար­շաւ­նե­րը, կը լս­ուէ­ին անոնց կան­չերն ու եր­գե­րը:
Մինչ օդա­փո­խու­թեան եկող­նե­րը իրենց hան­գիս­տը կ՛ան­ցը­նէ­ին Քե­սա­պի ան­տառ­նե­րուն զով ու մա­քուր օդը շն­չե­լով ու ան­դոր­րը վա­յե­լե­լով, տե­ղա­ցի բնա­կիչ­նե­րուն մէկ մա­սը իր բեր­քա­հա­ւա­քի ար­գա­սի­քը կը վա­յե­լէր, իսկ միւս մա­սը, որուն մաս կը կազ­մէ­ին պան­դոկ­նե­րու, ճա­շա­րան­նե­րու ու խա­նութ­նե­րու տէ­րե­րը, իր գոր­ծի թէժ ժամանաշր­ջա­նը կ՛ապ­րէր:
Քե­սա­պի ամա­ռը յատ­կան­շող ամէ­նէն կա­րե­ւոր իրա­դար­ձու­թիւնը Ս. Աստ­ուա­ծած­նայ ուխ­տի տօնն է, որ ամէն տա­րի կը կա­տար­ուի  Էս­քիւ­րա­նի մէջ (Ներ­քի գիւղ): Նա­խա­պէս Քե­սա­պի ուխ­տագ­նա­ցու­թեան վայ­րը Կասի­ոս լե­րան  լան­ջին Պար­լումն էր, որուն տօ­նախմ­բու­թիւնը կը կա­տար­ուէր Վար­դա­վա­ռին, բայց 1939-ի Սան­ճա­քի Թուրք­իոյ կցու­մով Պար­լու­մը մնաց Թուրք­իոյ սահ­ման­նե­րուն մէջ, իսկ ուխ­տագ­նա­ցութ­եան վայր նշա­նակ­ուե­ցաւ Էս­քիւ­րա­նը:
Տար­ուան ըն­թաց­քին Քե­սա­պի ամէ­նէն տօ­նա­կան մթ­նո­լոր­տը Ս. Աստ­ուա­ծած­նայ շա­բա­թը կը տի­րէր: Էս­քիւ­րան կը լեց­ուէր բազ­մա­հա­զար ուխ­տա­ւոր­նե­րով, որոնք կու գա­յին Սուր­իոյ տար­բեր քա­ղաք­նե­րէն ու իրենց վրան­նե­րը կը լա­րէ­ին ուխ­տա­տեղի­ին դի­մա­ցը գտ­նուող թթե­նիի ծա­ռե­րուն տակ:  Արա­րո­ղու­թիւնը կը սկ­սէր Կի­րա­կի կէ­սօր, երբ հա­զա­րա­ւոր հա­ւա­տաց­եալ­ներ կը փու­թա­յին Հայ Առա­քե­լա­կան եկե­ղե­ցի` մաս­նակ­ցե­լու խա­ղո­ղօրհ­նէ­քի արա­րո­ղու­թեան: Քե­սա­պի խա­ղող­նե­րը ող­կոյզ առ ող­կոյզ զե­տեղ­ուած կ՛ըլ­լար  տոպ­րակ­նե­րու մէջ ու ամէն ոք կը ջա­նար այդ օրհն­ուած խա­ղո­ղէն ստա­նալ ու ան­պայ­ման տուն տա­նիլ: Այդ  օրե­րուն ամէն տու­նէ ձէ­թով բո­կե­ղի բոյ­րը դուրս կու գար:
Կի­րա­կի երե­կոյ­եան մա­տաղ­նե­րը կ՛օրհն­ուէ­ին ու կը մորթ­ուէ­ին, աւան­դա­կան կաթ­սա­նե­րը կը շար­ուէ­ին կրակ­նե­րուն վրայ: Կը փչէր զուռ­նան ու մին­չեւ լոյս կը զար­նէր թմ­բու­կը: Տե­ղա­ցիք կ՛եր­գէ­ին ու կը պա­րէ­ին Քե­սա­պի շուրջ­պա­րե­րը: Հա­մազ­գա­յի­նի կազ­մա­կեր­պութ­եամբ տա­րի­ներ շա­րու­նակ այդ երե­կոյ ելոյթ կ՛ու­նե­նար Հա­լէ­պի «Սար­դա­րա­պատ» պա­րա­խում­բը: Եր­կու­շաբ­թի առա­ւօտ տե­ղի կ՛ու­նե­նար հան­դի­սա­ւոր պա­տա­րագ, սր­բա­զան հայ­րը կ՛օրհ­նէր աւան­դա­կան հե­րի­սան, որ յե­տոյ երի­տա­սարդ­նե­րուն մի­ջո­ցով կը բաշխ­ուէր  ուխ­տա­ւոր­նե­րուն: Երե­կոյ­եան ու­խտա­ւոր­նե­րը կը պատ­րաստ­ուէ­ին վե­րա­դառ­նալ իրենց քա­ղաք­ներն ու տու­նե­րը: Այդ օրե­րուն ապա­հո­վութ­եան հա­մար ինք­նա­շարժ­նե­րուն մուտ­քը Էս­քիւ­րան կ՛ար­գիլ­ուէր: Մար­դիկ պէտք է  քա­լե­լով հաս­նէ­ին ուխ­տա­տե­ղի: Ոս­տի­կան­նե­րը կը հս­կէ­ին ապա­հո­վու­թեան հա­մար:
Սուր­իոյ պա­տե­րազ­մէն առաջ, վեր­ջին 15 տա­րի­նե­րուն փոխ­ուած էր Ս. Աստ­ուա­ծած­նայ տօ­նին եկող ուխ­տագ­նա­ցու­թեան պատ­կե­րը: Վրան­նե­րը վե­րա­ցած էին, ուխ­տի եկող­նե­րը սկ­սած էին տու­ներ վար­ձել: Սա­կայն խն­ճոյքն  ու կե­րու­խու­մը, զուռ­նան եւ թմ­բու­կը քե­սապ­ցի­նե­րու շուրջ­պա­րե­րով կը շա­րու­նակ­ուէ­ին ու կը շա­րու­նակ­ուին մին­չեւ այ­սօր: Հե­տաքր­քու­թեան հա­մար ներ­կայ կ՛ըլ­լան նա­եւ օտար այ­ցե­լու­ներ:
Այ­սօր հա­կա­ռակ բո­լոր դժ­ուա­րու­թիւն­նե­րուն եւ 2014-ի տե­ղա­հա­նու­թեան, Քե­սապ վե­րագ­տած է իր հա­րա­զատ­նե­րը: Ան կը շա­րու­նա­կէ մնալ ապ­րող աշ­խարհ մը իր անց­եա­լին հետ ցա­ւոտ, բայց սերտ կա­պե­րով, ժա­մա­նա­կին եւ ժա­մա­նա­կա­կից աշ­խար­հին հետ բազ­մա­թիւ օղակ­նե­րով շաղ­կապ­ուած իրա­կա­նու­թիւն մը, հա­յօ­րէն գո­յա­տե­ւե­լու ճի­գով ու առօր­եայ հո­գե­րով տրո­փող իրա­կան աշ­խարհ մը: Քե­սապ պի­տի շա­րու­նա­կէ շն­չել հա­յօ­րէն այն­քան ատեն, որ հոն կեն­դա­նի են տոհ­միկ մշա­կոյթ մը եւ այդ մշա­կոյ­թը կեն­դա­նի պա­հող հա­յոր­դի­նե­րը:

Սիլվի Աբէլեան

Արտատպուած՝  Օգոստոս 12, 2017

ՀԱՅԵՐԸ ՔԵՍԱՊԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ (Ա.) - ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՀԱՅԵՐԸ ՔԵՍԱՊԻ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ (Ա.)

Քեսապը՝ Կասիոսէն Նկարուած

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
Քեսապ (արաբերէն՝ كسب, Քասապ), հայաբնակ շրջան մըն է Սուրիոյ հիւսիս-արեւմուտքը, Լաթաքիոյ նահանգին մէջ ներառուած: Քեսապ Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ սահմանին վրայ կը գտնուի, կեդրոնը Քեսապ գիւղաքաղաքն է, որ կը գտնուի Լաթաքիա քաղաքէն 59 քմ հիւսիս, պատմական Կասիոս լերան (Ճէպէլ Ագրաա) հարաւ-արեւմտեան ստորոտին` դէպի հարաւ-արեւելք անտառախիտ հովիտներուն ու դալարագեղ բարձունքներուն վրայ:
Քեսապի շրջանը կ’երկարի Անտիոքէն 60 քմ հարաւ՝ դէպի Միջերկրական ծովի ափը: Քեսապն ու շրջակայ տասներկու գիւղերը կը գտնուին 1800 մ. բարձրութիւն ունեցող Կասիոս լերան արեւմտեան, հարաւ-արեւելեան եւ հարաւային լեռներու լանջերուն վրայ: Լեռը յունահռոմէական ժամանակաշրջաններուն կոչուած է Կասիոս, իսկ Խաչակիրներու շրջանին՝ Պարլեր (Mont Perlier): Արաբները զայն կոչած են Ճեպել Ագրաա (Ճաղատ լեռ): Լերան հարաւ-արեւելեան լանջին՝ 1250 մ. բարձրութեան վրայ կը գտնուի Պալլում կամ Պարլում կոչուող ուխտատեղին: Կառոյցը նման է յունահռոմէական տաճարի աւերակներու եւ յունահռոմէական պատմիչներու կողմէ կը յիշատակուի, իբրեւ Զեւս Աստծոյ սուրբ լեռ: Տաճարի աւերակներու վրայ հաւանաբար կը բարձրանայ Անտիոքի լատին դքսութեան օրով կանգնեցուած Պարլերի լերան վանքը:
Քեսապը հիւսիսէն եւ արեւելքէն սահմանակից է Թուրքիոյ, հարաւէն՝ Լըղըջէօր եւ դէպի Միջերկրական ծով ձգուող թիւրքմէնական գիւղերուն, իսկ արեւմուտքէն ունի ելք դէպի միջերկրական ծով: Ծովեզերքը խիստ լեռնային է եւ ծովի միակ մատչելի ափը Գարատուրանի ծովաբերանն է:
Քեսապը եւ մանաւանդ Տիւզաղաճի հարթավայրը, պատմականօրէն Փիւնիկեան նշանաւոր քաղաք պետութիւններէն՝ Ուկարիթի առեւտրական ցամաքային ճամբու վրայ կ’իյնար եւ զայն կը կապէր Փոքր Ասիոյ, Կիլիկիոյ եւ հիւսիսային միջագետքին:
Սելեւկեան-Հելենիստական պետութեան շրջանին, Քեսապի շրջանը կը գտնուէր այդ ժամանակներուն կառուցուած Անտիոք, Սելեւկիա եւ Լաւոդիկէ (Լաթաքիա) քաղաքներուն կազմած եռանկիւնին կեդրոնը: Լաւոդիկէ – Սելեւկիա ծովային ճամբան կ’անցնէր Գարատուրանի բացերէն, իսկ Լաւոդիկէ – Անտիոք ցամաքային ճամբան՝ Տիւզաղաճի հովիտէն:
Կասիոս լեռը կը նկատուէր այն ժամանակներուն Զեւս Աստուծոյ սրբավայրը: Յետագային Մեծն Տիգրանի իշխանութեան եւ Հռոմէական կայսրութեան ժամանակ, Լաւոդիկէի, Սելեւկիոյ եւ Անտիոքի զարգացումը կ’ազդէ նաեւ Քեսապ շրջանի բարգաւաճման եւ կը կրէ այդ դարերու քաղաքակրթական բոլոր հետեւանքները:
Քեսապ շրջանի նախնական պատմութեան մասին գրաւոր աղբիւրներ չկան: Առաջին անգամ շրջանը յիշատակուած է Խաչակիրներու պատմութեան մէջ, երբ Անտիոքի Դուքս Պեմունտ Ա. Քասպիսի աւարը (հողատարածքը) կը շնորհէ Պետրոս ճգնաւորի ընտանիքին, Քասպիս կամ Քասապելլա (Cassembella, Cassabella) անունով, որ նոյնացած է Քեսապ անունին հետ:

Գարատաշ

Մինչեւ 1939 թուական Քեսապի շրջանը կ’ընդգրկէր նաեւ Կասիոս լեռը: Ծովափը կ’երկարէր մինչեւ Անթը Մաղարինեն կոչուող պարիսպաձեւ լեռները: Հիւսիսէն շրջանի սահմանները կ’իջնէին դէպի Ամանոսի լեռներուն յարող Կասիոսի զառիթափ լանջերը: Թուրքիային կցուած այս ընդարձակ տարածութիւնները կազմած են շրջանի աւելի քան մէկ երրորդը: Այդ տարածքներուն վրայ գտնուած է գիւղացիներու կալուածքներու մեծ մասը (հիմնականին մէջ՝ արոտավայրեր, արտեր ու պարտէզներ): Այսպիսով, այսօր Քեսապի շրջանը բաղկացած է միայն Սուրիոյ մաս կազմող հարաւային եւ հարաւ-արեւմտեան մասերէ, որտեղ կը գտնուին շրջանի հայաբնակ գիւղերը:
Կասիոս լեռը հարաւ-արեւելեան գոգաւորութեան վրայ կը տարածուի Քեսապ աւանը:
Քեսապի շրջանը իր սահմաններով կը նմանի իշխող դիրք ունեցող լեռնային կղզիի: Հիւսիսէն՝ միջին բարձրութիւնէն կարելի է տեսնել Որոնդեսի գետաբերանը, Մուսա լեռն ու Ամանոսի լեռնաշղթան, արեւելքէն՝ Հալէպի դաշտերը, իսկ հարաւէն՝ Լաթաքիան: Պայծառ եղանակին կ’երեւի նաեւ Կիպրոս կղզին:
Հայկական տարրի մը գոյութիւնը շատ մը ուսումնասիրողներ կը տանին մինչեւ Մեծն Տիգրանի օրերը կամ նոյնիսկ անկէ առաջ: Շատեր Քեսապը կը դիտեն իբրեւ Կիլիկեան Հայաստանի սահմանակից եւ այդ ժամանակաշրջանի կազմուած հայկական գաւառակ: Սակայն ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, մասնաւորաբար բարբառային առանձնայատկութիւնները նկատի առած, Քեսապ-Սուէտիա շրջանի հայերը Անտիոքի շրջանին մէջ գոյացած հայ գաղթականութեան մը մնացորդացն են:
Մեմլուքեան արշաւանքներուն եւ Օսմանեան իշխանութեան առաջին շրջանին (13-14-րդ դար) Անտիոքի շրջանի Հայ, Յոյն եւ Ասորի գիւղերը կը պարպուին ջարդերու եւ բռնութիւններու իբրեւ հետեւանք: Հայերը զերծ մնալու համար հալածանքներէ եւ կոտորածներէ, ձգելով Անտիոքի տափաստանները, կ’ապաստանին լեռնոտ շրջաններ՝ ինչպիսին, Քեսապը եւ Մուսա լեռը:
Քեսապի եւ շրջակայ գիւղերուն կազմաւորումը եւ զարգացումը տեղի կ’ունենայ 16-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դարու սկիզբը:
Ըստ ժողովրդական աւանդութեան, հայերը առաջին անգամ եկած եւ հաստատուած են Էսկիւրան (Էսկէ Էօրան՝ հին գիւղ) կամ Նըրքը Գիէղ կոչուող շրջանը: Թէ անոնք ուրկէ՞ եկած են, տարբեր գերդաստաններ տարբեր տեղեր կը յիշատակեն, ինչպէս Արամօ, Արֆալի, Հաճըն, Զէյթուն, Քիւրտ Տաղ եւ Անտիոք: Գիւղացիք, որ առաջին անգամ կը հաստատուին Ներքի Գիւղի մէջ, որոշ ժամանակ մը ետք կը բարձրանան աւելի վեր, որ այժմու Քեսապն է: Շուտով, Քեսապը կը դառնայ հին ու նոր եկած գաղթականներուն բնակավայրը: Ներքի Գիւղի կազմութիւնը հաւանաբար եղած ըլլայ 16-րդ դարու սկիզբը: Յետագային քեսապցիներ մօտակայ շրջաններու կալուածներուն տիրելով, կը հիմնեն շրջակայ գիւղերը, որոնց կազմաւորումը տեղի կ’ունենայ 19-րդ դարու սկիզբը:

Գարատուրան.-լուսանկարին ձախ-կողմը՝ Հայ Աւետարանական-եկեղեցին, իսկ աջ կողմը՝ նախկինՍ. Աստուածածինեկեղեցին

Քեսապի շրջանը մինչեւ 19-րդ դարու կէսերուն վարչականօրէն ենթակայ էր Անտիոքի կառավարիչին, որ ուղղակի կը նշանակուէր Սուլթանին կողմէ: Անտիոք կը մտնէր Հալէպի կուսակալութեան մէջ, իբրեւ առանձին վիճակ գատաա եւ կ’ունենար իր առանձին կուսակալը՝ գայմագամը:
Քեսապի հայ բնակավայրերը ենթակայ եղած են երկու տարբեր կուսակալութիւններու սահմաններուն: Հարաւի գիւղերը.- վերի Պաղճաղազ, վարի Պաղճաղազ եւ Չաթալլէք ենթակայ էին Դամասկոսի կուսակալութեան մաս կազմող Լաթաքիոյ վերակացութեան մութասարիֆութեան: Մնացեալ գիւղերը մտած են Օրտուի կամ Ճեպել Ագրաայի շրջանին մէջ, որ կ’ենթարկուէր Հալէպի կուսակալութեան:
1922-ին, Ֆրանսական իշխանութիւնները կը փոխեն շրջանի վարչական իրավիճակը: Շրջանի փոքրամասնութիւններուն միջեւ եղած լարուածութիւնը մեղմելու մտադրութեամբ, Քեսապի շրջանը կ’անջատուի Օրտուէն եւ կը դառնայ առանձին շրջան, որուն կեդրոնը կ’ըլլայ Քեսապ աւանը: Կառավարիչ կը նշանակուի հայ մը, որուն ենթակայութեան տակ կը դրուի ոստիկանական ջոկատ մը:
19-րդ դարու երկրորդ կիսուն, շրջանին մէջ ի յայտ կու գան առեւտուրով եւ վաճառականութեամբ զբաղող պարոններ (աղաներ), որոնք պարտքի դիմաց կամ դրամով ձեռք կը բերեն կախեալ գիւղացիներու լաւագոյն հողերը եւ զանոնք քառորդով կամ օրականով կ’աշխատցնեն իրենց իսկ կալուածներուն մէջ:
Մինչեւ 1840-ական թուականները, Քեսապ կը համարուէր գիւղերուն կեդրոնը, իսկ շրջանի գիւղերը կը համարուէին Քեսապի թաղերը կամ արուարձանները: Ժամանակի ընթացքին գիւղերը կը բաժնուին կեդրոնէն եւ կ’ունենան իրենց առանձին գիւղապետերը, ինչպէս նաեւ եկեղեցիները, դպրոցները եւ միութիւնները:
1850-ականներուն, շրջան մուտք կը գործեն օտար Միսիոնարներ եւ հետզհետէ մինչեւ դարավերջ կը կազմուին Կաթողիկէ, Աւետարանական եւ Լատին համայնքները: Համայնքներու ի յայտ գալը իր անդրադարձը կ’ունենայ շրջանի հասարակական կեանքին մէջ: Կը ստեղծուին համայնքային հարցեր, ժողովուրդը կը բաժնուի տարբեր համայնքներու, որ իր բացասական անդրադարձը կ’ունենայ շրջանի կազմակերպուածութեան վրայ: Սակայն, օտար միսիոնարներու շրջան այցը կ’ունենայ նաեւ դրական ազդեցութիւն: Անոնց նիւթական մեծ ներդրումով զարկ կը տրուի կրթական մարզին: Մինչեւ 19-րդ դարու կիսուն, ծխական մէկ դպրոցէ զատ շրջանին մէջ ուրիշ դպրոց չկար: Աւետարանական համայնքը բուռն թափով կը զարգացնէ կրթական – դպրոցական գործը: 1880 թուականին, աւետարանական դպրոցները արդէն բարձրագոյն նախակրթարաններ էին, իսկ 190-ին, անոնք կը վերածուին բարձրագոյն վարժարանի:
Հայ քաղաքական կուսակցութիւնները շրջան մուտք կը գործեն 1890 թուականներուն: 1893-ին, Աղասին քանի մը ամգամ իր խումբով կ’այցելէ Քեսապ եւ կը կազմակերպէ շրջանը: Շուտով կը բացուին Հնչակեան մասնաճիւղեր: Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը շրջան կը մտնէ աւելի ուշ: 1906-ին, դաշնակցութիւնը մուտք կը գործէ շրջան տեղացի երիտասարդներու կողմէ, որոնք կ’ուսանէին Այնթապի եւ Պէյրութի Ամերիկեան համալսարաններուն մէջ:
1910-ին կը ստեղծուի Քեսապի Ուսումնասիրաց Ընկերութիւնը, որուն նպատակն էր կրթական մարզը դուրս բերել յարանուանութեանց ազդեցութենէն եւ զայն դնել ազգային հիմքի վրայ: Նոյն թուականին 6000 բնակչութիւն ունեցող շրջանը ունէր 20-է աւելի վարժարաններ: Այս մեծ թիւը կը բացատրուի յարանուանութեանց գոյութեամբ:

Գարատուրանի ծովու թաղի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին ներսէն

Պատմութեան հնագոյն ժամանակներէն, հայկական Քեսապը գոյատեւած է իր ուրոյն բարբառով եւ աւանդութիւններով: Շրջան մը, եղած է զուտ հայաբնակ: Բնակչութեան զգալի աճ արձանագրուած է 16-րդ դարուն: 20-րդ դարու սկիզբը` 6000, իսկ 1915-ին բնակչութեան թիւը եղած է շուրջ 8000:
Աղէտի տարիներուն տեղահանութեանց եւ ինքնապաշտպանութեան պարագաներու ընթացքին, զոհուած է շուրջ 5000 անձ:
1922-ին Քեսապ կը մտնէ Ֆրանսացիներու ստեղծած «Աղեքսանտրէթի ինքնավար Սանճագի» կազմին մէջ եւ մինչեւ 1938-ին կիսուն խաղաղ շրջան մը կ’ապրի: Սակայն 1938-ին Ֆրանսան Աղեքսադրէթի Սանճագը Թուրքիոյ «նուիրեց» անոր Բ. համաշխարհային պատերազմէն դուրս պահելու նպատակով: 1938-ի Յուլիս ամիսէն մինչեւ 1939-ի Յուլիս ամիսներու ընթացքին շրջանը կ’ապրի թրքական սպառնալիքի տակ:
Պատմական կարեւորութեան համար, պէտք է նշել, թէ շնորհիւ Երջանկայիշատակ Կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ. Աղաճանեանի, Հայ Կաթողիկէ Կաթողիկոս-Պատրիարքին Քեսապ եւ Պաղճաղասը եւ անոնց շրջակայքը պահպանուեցան Սուրիոյ հողատարածքին մէջ՝ անկախութենէն վերջ, ֆրանսական կառավարութեան մօտ միջամտելով Վատիկանի միջոցաւ: Կարտինալ Աղաճանեան, վերոնշեալ կեցուածքին համար օրին Սուրիոյ հանրապետութեան նախագահ Շուքրի Քուաթլիի ձեռամբ արժանացաւ սուրիական Բարձրագոյն շքանշանը:
1940-էն մինչեւ 1946 կարճատեւ շրջան մը ֆրանասական իշխանութեան տակ մնալէ ետք, Քեսապի շրջանը վերջնականօրէն կը մտնէ Սուրիական արաբ պետութեան սահմաններէն ներս:

…եւ դուրսէն

1946-1947-ին հայրենադարձութիւնը պարպեց շրջանի բնակչութեան 2/3-րդը: Հայրենիք ներգաղթեցին 2.407 անձ:
1947-ի հայրենադարձութենէն մինչեւ 1960 տասնամեակի սկիզբը Քեսապէն դէպի Լաթաքիա, Հալէպ, Դամասկոս եւ Պէյրութ արտագաղթը մեծ չափերու հասաւ: Աշխատող ձեռքերու պակասը, ստիպեց գիւղացիները, որ փոխեն իրենց անասնապահական, ծխախոտի եւ շերամափուծական տնտեսութիւնը եւ զայն փոխարինեն խնձորի պարտիզպանութեամբ: Խնձորի բերքին բերած եկամուտը շատ լաւ վարձատրեց գիւղացիին: Նիւթական պայմանները կամաց-կամաց լաւացան եւ շնորհիւ շրջանի կլիմային Քեսապ դարձաւ Սուրիոյ նշանաւոր ամառանոցներէն մէկը:
Քեսապցիք բարի համբաւ ունեցող մարդոց կոչած են «Տայի» (տայը, թրքերէն՝ քեռի), ինչպէս` Քեսապի հայդուկապետ Օվսեա Սաղտըճեանը:
Պէտք է ըսել, որ շատ մը անուանի անձեր բնակութիւն հաստատած են Քեսապի մէջ ինչպէս յեղափոխական գործիչ, ֆետայի Վարդան Շահպազը (Մինաս Տօնիկեան) կարճ ժամանակ մը ապրած է Քեսապ` բնակելով Քեսապի Ժողովրդային տան այժմու գրադարանի սենեակը. ան հոն վաստկած է «Հայրիկ» ծածկանունը:
1960-ականներէն սկսեալ սուրիահայ կարգ մը միութիւններ Քեսապ շրջանի մէջ հիմնեցին սեփական բանակավայրեր, կեդրոններ եւ շէնքեր ինչպէս՝ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի բանակավայրը՝ Էքիզօլուք, Ս.Օ.Խ.-ի կազդուրման կայանը (1961)՝ Գալա, հոգատարութիւն տարածելով սննդակարօտ փոքրիկներուն: Հայ Աւետարանական Ջանից միութեան կերդրոնը՝ Քեսապ, Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Դամասկոսի մասնաճիւղի բանակավայրը՝ Չագալճըգ, Հ.Մ.Մ.-ի բանակավայրը՝ Գարատուրան, 1985 թուականէն ի վեր սեփական: Մխիթարեան վարժարանի բանակավայր՝ Գարատաշ, Հ.Բ.Ը.Մ.-ի կազդուրման կեդրոնը՝ Քեսապ, եւ այլն:
Հալէպէն, Լաթաքիայէն, Դամասկոսէն եւ Պէյրութէն ամառանոց եկողներ շինեցին անձնական տուներ. ելեկտրական եւ հեռաձայնային ցանցերը տարածուեցան Քեսապ շրջանի բոլոր գիւղերու մէջ: Ճամբաները եղան ասֆալթապատ, ջուրը հասաւ բոլորին տուները եւ հին տուները նորոգուեցան ու օժտուեցան ամենէ արդիական սարքաւորումներով:
Բերիոյ (Հալէպի) թեմի 1949-1950 թուականի վիճակագրութեան տուեալներու համաձայն՝ Քէսապ՝ 551 հոգի, Գարատուրան (Գալատուրան)՝ 341:
1950-ականերուն, 2000 թուականէն 2400 անձ ներգաղթած է Հայաստան: Այնուհետեւ, տնտեսական եւ ընկերային ստեղծուած պայմաններուն բերումով, զգալի թիւ մը արտագաղթած է դէպի մեծ քաղաքներ` Միացեալ Նահանգներ, Գանատա, Եւրոպա եւ այլուր:
Ներկայիս տեղաբնակներու թիւը կը տարուբերուի 1500-էն 1800-ի միջեւ:
Համայնքին մէջ առկայ են միջնակարգ եւ նախակրթական վարժարաններ, հայկական կրօնական համայնքներու հովանաւորութեամբ: Առաքելական համայնքի կողքին գործօն են աւետարանական, եւ կաթողիկէ համայնքները եւս:
Գլխաւոր կրթական հաստատութիւնը` Ազգային Ուսումնասիրաց վարժարանը` հիմնուած է 1848 թուականին, ներկայիս միջնակարգ եւ երկրորդականի բաժիններով Ճեմարան:
1880-ական թուականներուն կառուցուած է Ս. Աստուածածին եկեղեցին, փոխարինելով 17-րդ դարէն աւանդ փոքր մատուռի մը, որ նոյն անունը կը կրէր: Եկեղեցին բարեզարդուած է 1973 եւ 1992 թուականներուն:
Նկատի առնելով Քեսապի լեռնային իրավիճակը, հետեւաբար շրջանը չունի մշակութեան յարմար հողեր: Ուստի հաց հանելու համար մշակած է լեռներու կողերը, ժայռերու արանքները:
Անցեալին գլխաւոր մշակութիւնը եղած է ցորենը, ծխախոտը եւ շերամաբուծութիւնը:
Քեսապ կ’արտադրէ հինգ տեսակ որակաւոր խնձոր, աւելի քան տասը տեսակ խաղող, դեղձ, տանձ, սալոր, թութ (ճերմակ եւ կարմիր), թուզ (քանի մը տեսակ), նուռ, ընկոյզ, սերկեւիլ, ծիրան, կեռաս, ձիթապտուղ եւ բանջարեղէն: Գաւառը հարուստ է վայրի պտուղներով` բեւեկն, սինձ, վայրի տանձ, աղտոր, մուրտ (ընտանի եւ վայրի), մորմենի թութ, եղջիւր եւ այլն: Անցեալին զարգացած էր նաեւ մեղուաբուծութիւնը:
Անասնապահութիւնը Քեսապի գիւղերէն յատկապէս Գալատուրանի եկամուտի գլխաւոր աղբիւրն էր: Անասնապահութեան գլխաւոր ճիւղը այծերու բուծումն էր. կը բուծանէին նաեւ կով, եզ, էշ, ջորի, ձի, ոչխար եւ հաւ:
Հնձանը, խաղողէն ռուպ պատրաստելու աշխատանքը աշնան տօնախմբութեան բնոյթ կը ստանայ, երբ դրացիներ ու ազգականներ խմբուելով հաւաքական ջերմ մթնոլորտ կը ստեղծեն:
Ուշ աշնան եղանակի աշխատանք մըն է կասլի ձէթի պատրաստութիւնը: Կասլի պտուղը կը հաւաքեն Քեսապի լեռները ծածկող կասլիի անտառներէն: Կասլի ձէթը, բացի օճառէն կը գործածուի միւռոնի պատրաստութեան համար:
Ամէն թաղ ունէր իր համայնական թոնիրը: Թոնիրը, այսօր համարեայ պատմութեան անցած, մաս կը կազմէ գիւղական աւանդութեան:
Տարբեր համ ունէին նաեւ գիւղական ճաշերը, գլխաւորաբար` ցորենով պատրաստուած թարխանան եւ գուրթանան:
Վերջին տասնամեակներուն գաւառին կենցաղային պայմանները յեղաշրջուեցան, գիւղերը ելեկտրականութեամբ օժտուեցան, հին, քարաշէն, գերաններով եւ հողէ տանիքներով, յարդախառն ցեխով ծեփուած բնակարանները վերանորոգուեցան եւ արդիական շէնքեր բարձրացան:
Սուրիական ծովափին վրայ եւ Որոնդէսի (Ասի) հովիտին մէջ գտնուող Քեսապ քաղաքը իր մերձաւորութեան մէջ ունի փոքր ու մեծ բազմաթիւ աւաններ` 30, 40 մինչեւ 400 հայ բնակիչներով: Անոնցմէ ոմանք ունին իրենց յատուկ մատուռը կամ եկեղեցին:
Քեսապի եւ շրջակայքի գիւղերուն մէջ գործած են ու տակաւին կը գործեն հայկական շատ մը միութիւններ:
Այս բաժինով քանի որ կը ներկայացուի Քեսապ իբրեւ քաղաք ներառուած իր շրջակայքի գիւղերով միատեղ, հետեւաբար ստորեւ կը յիշատակենք այն միութիւնները, որ շրջակայ հայկական գիւղերու մէջ չունին մասնաճիւղեր: Այլ, ընդհանուր Քեսապի եւ շրջանի բնակիչները միասնաբար համախմուած են նշեալ միութեան դրօշին տակ:

– Քեսապի Ուսումնասիրաց Միութիւնը, հիմնուած 1910-ին: Կը գործէ մինչեւ այսօր, մեծ դեր ունենալով շրջանի հայոց ազգային, մշակութային եւ կրթական կեանքէն ներս. իսկ 1950-ականներէն յետոյ կարեւոր ներդրում բերած է արտասահմանի քեսապցիները կազմակերպելու աշխատանքներուն մէջ:

– Սուրիահայ Պատանեկան Միութեան «Քրիստափոր Միքայէլեան» Մասնաճիւղը տասնեակ տարիներու ներկայութիւն է շրջանին մէջ: Մասնաճիւղի պատանիները յեղափոխաշունչ դրօշի տակ համախմբուած կը հետեւին ՊՄ Կանոնագիր-Ծրագրին: Մասնաճիւղի իրերայաջորդ վարիչները հոգեկան եւ ֆիզիքական զարգացման համար ոչ մէկ ջանք կը խնայեն: Ազգային բոլոր տօնակատարութեանց մասնակցելէ զատ, կը կազմակերպեն հերթական դասախօսութիւններ, զրոյցներ եւ այլ դաստիարակչական բնոյթի ծրագիրներ: Անոց ջամբելով հայկական, ազգային, յեղափոխական ոգի՝ վաղուան օրուան ղեկավարը:
– Հայ Մարմնամարզական Միութեան (Հ.Մ.Մ.) Քեսապի մասնաճիւղը հիմնուած է 1924 թուականին: Ինչպէս վերը նշեցինք Հ.Մ.Մ. 1985 թուականէն ի վեր Գարատուրանի մէջ ունի իր սեփական բանակավայրը:
– Սուրիահայ Օգնութեան Խաչի (Ս.Օ.Խ.) Քեսապի մասնաճիւղ:
1930 թուականին, քաղաքական ղեկավար եւ գաղափարական մտաւորական Արշակ Ջամալեան աշխատանքային այցով ժամանած է հայաւան Քեսապի շրջանը, Հայ Օգնութեան խաչի մասնաճիւղ մը հիմնելու նպատակով: Այդ թուականին, Քեսապի մէջ գոյութիւն ունէր Ուսումնասիրաց Ընկերութիւնը, որու կողքին կը գործէր հայ կանանց միութիւն մը՝ Ուսումնասիրաց Տիկնանց միութիւն անունով, որ կը տանէր դաստիարակչական, կրթական եւ մշակութային գործունէութիւն, նիւթական հասոյթը յատկացնելով Ազգային Ուսումնասիրաց վարժարանին:
Քեսապի ղեկավար տարրի ջանքերով, վերոյիշեալ միութիւնը դարձաւ Սուրիոյ Կարմիր Խաչի մասնաճիւղ 1930 Յուլիսին, հովանաւորուած Սուրիոյ Կարմիր խաչի Շրջանային Վարչութեան կողմէ, այն պայմանով, որ միւթիւնը նեցուկ հանդիսանայ Ազգ. Ուսումնասիրաց Վարժարանին, նիւթապէս եւ բարոյապէս: Նորակազմ մասնաճիւղը կը հաշուէր 200 երկսեռ անդամներ:
Երկու տարուան գործունէութենէն ետք, Սանճագի պարպումով, միութիւնը կազմալուծուեցաւ:
1934-ին Ս.Օ.Խաչի մասնաճիւղըը վերակազմուեցաւ եւ մնաց զուտ կանանցի միութիւն: 1984-ին կոչուեցաւ Ս.Օ.Խաչի «Մեղրի» մասնաճիւղ:
Քեսապի Ս.Օ.Խաչի մասնաճիւղը հիմնուած օրէն սկսեալ, խնամատարական, բարեսիրական, կրթական եւ մշակութային բնագաւառներու մէջ լայնածաւալ գործունէութիւն կը ցուցաբերէ: Յատկապէս կը նախաձեռնէ Ազգային պատսպարանի հանգանակութիւններ, Ազգ. Ուսումնասիրաց վարժարանի նիւթական օժանդակութիւն, Քեսապի ազգագրական իրերու ցուցահանդէս, ձեռագործներու, անուշեղէններու, տոհմիկ ուտելիքներու ցուցահանդէս վաճառքներ, պարահանդէսներ, թատերգութիւններ, դասախօսութիւններ, վիճաբանական ասուլիսներ եւ այլն:

Էքիզօլուքի Հ.Մ.Ը.Մ.-ի բանակավայրը

– Հայ Մարմնակրթական Ընդհանուր Միութեան (Հ.Մ.Ը.Մ.) Քեսապի մասնաճիւղի գործունէութիւնները սկսած են 1947-ին: Մասնաճիւղը Սուրիոյ Շրջանային կառոյցին պաշտօնապէս կը միանայ Օգոստոս 8, 1994 թուականին: Ունի սկաուտական շարքեր եւ մարզական խումբեր, ինչպէս փինկ-փոնկի, լողի եւ ճատրակի:
1995 թուականին կը կազմուի ֆութպոլի խումբ մը, սակայն խումբի կեանքը կարճ կ’ըլլայ: Կը կազմակերպէ մասնաճիւղի անդամներուն դասախօսական շարքեր, ինչպէս նաեւ սկաուտական շարքերուն միջեւ զանազան մրցաշարքեր:
Սկաուտական շարքերը իրենց տարիքային բաժանումով բաժնուած են երկու միաւորներու. «Գայլ-Արծուիկ» միաւոր եւ «Արի-Արենուշ» միաւոր, որոնք շաբթական հերթականութեամբ իրենց հանդիպումները կ’ունենան ու կը տանին կազմակերպուած ու բեղուն աշխատանք: Կը մասնակցին Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Սուրիոյ շրջանային վարչութեան կազմակերպած միջ մասնաճիւղային տարեկան տողանցքին, որ տեղի կ’ունենայ Քեսապի մէջ Ս. Աստուածածին տօնին առթիւ: Ինչպէս նաեւ մասնաճիւղի Սկաուտ խորհուրդի կազմակերպած տարեկան բանակումին, որ տեղի կ’ունենայ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Էքիզօլուքի բանակավայրէն ներս:
Քեսապի մասնաճիւղի իրերայաջորդ վարչութիւններ կազմակերպած են զանազան ձեռնարկներ նուիրուած ազգային տօներու, ինչպէս նաեւ յատուկ հանդիսութեամբ նշած են սկաուտի եւ մոկլիի տօները:

– Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան (Հ.Բ.Ը.Մ.) Քեսապի մասնաճիւղը հիմնուած է 1913 թուականին:
Հ.Բ.Ը.Մ.-ի հովանու ներքեւ գործած է Հայ Երիտասարդաց Ընկերակցութեան (ՀԵԸ) Քեսապի մասնաճիւղը՝ հիմնուած 1935-ին:
Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը (Հ.Բ.Ը.Մ.) իր մասնաճիւղերը ունեցած է՝ 1924-1964 ժամանակաշրջանին Քեսապի, իսկ 1931-1967 թուականին՝ Գարատուրանի մէջ: Այս մասնաճիւղերը նպաստած են Քեսապի շրջակայ հայկական գիւղերու նպաստընկալներուն, ինչպէս Տիւզաղաճի, Սեւ Աղբիւրի, Էսկիւրանի, Պաշորտի եւ այլն:
Հ.Բ.Ը.Մ.-ը այս շրջանին երկու դպրոցներ ունեցած է: Քեսապի մէջ «Քեսապի նպաստընկալ» նախակրթարան վարժարան, որ ունէր մօտաւորապէս աւելի քան 100 աշակերտներ: Իսկ Գարատուրանի մէջ «Մեսրոպեան» նախակրթարան վարժարանը՝ աւելի նուազ աշակերտներով:
Հ.Բ.Ը.Մ.-ը ունեցած է տիկնանց միութիւններ, որոնք ունեցած են բեղուն աշխատանքներ:
1957-ին Հայ Երիտասարդաց Ընկերակցութիւնը (Հ.Ե.Ը.) միացեալ մասնաճիւղ մը ունեցած է Քեսապի մէջ 140 անդամներով: Ունեցած է զանազան տեսակի մշակութային ձեռնարկները, մեծ գործունէութիւն ցուցաբերած է յատկապէս թատրոնի բնագաւառին մէջ:
Հ.Բ.Ը.Մ.-ը ունի մօտաւորապէս 200 անդամ-անդամուհիներ: Միութեան ակումբը Գարատուրանի նախկին Մեսրոպեանի շէնքն է, որ հողային սահքին պատճառով շատ վնասուած ըլլալուն, փոխադրուած են այժմ Քեսապի կազդուրման կայանին մէջ, ուր իրենց աշխատանքը կը վարեն սովորաբար, ամառները դադրելով:
1997 թուականին ունեցաւ իր առաջին պաշտօնական վարչակազմը, որ միութեան նպատակները իրագործել ջանալով սատար կը դառնայ ծառայելով ազգի զաւակներուն, պահելով սաներ եւ օժանդակ դառնալով չքաւոր ու կարիքաւոր ընտանիքներուն:
Նոյն տարին Քեսապի ՀԲԸՄ-ը ունեցաւ իր տիկնանց վարչակազմը, որ դարձեալ կը կատարէ բարեգործական ծառայութիւններ, մշակութային, ընկերային, գեղարուեստական ձեռնարկներ:

21 մարտ 2014 թուական… Քեսապի վրայ շղթայազերծուած յարձակում

Հոկտեմբեր 21, 1999 թուականին հիմը կը դրուի Քեսապի Հ.Ե.Ը.-ին, կազմելով սկաուտական շարքերը: Անոնք կը մասնակցին Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած միացեալ բանակումներուն եւ կ’ունենան նաեւ իրենց բանակումը:
Քեսապի Հ.Բ.Ը.Մ.-ի կողմէ կազմուեցաւ նաեւ մարզական եւ յատկապէս ոտնագնդակի խումբ մը, որ կը մասնակցի Լաթաքիոյ մակարդակով կայացած մրցաշարքերուն:

– Սուրիահայ երիտասարդական միութեան «Շանթ» Մասնաճիւղը շրջանի մէջ 1980ականներէն սկսեալ գործօն դերակատարութիւն ունեցած է: Մասնաճիւղը հետեւած է Ս.Ե.Մ.-ի Կանոնագիր եւ Ծրագրին: Մասնաճիւղին ինքնադաստիարակչական գործունէութիւնը կը նպատակադրէ ստեղծել, համախմբել հայ երիտասարդութեան մէջ խաւ մը, որ ազգային, յեղափոխական ու բարոյական է իր դիմագիծով: Հետեւաբար, այս պատկերը կը յառաջանայ իւրաքանչիւր ՍԵՄականի նկարագրին մէջ այս երեք՝ ազգային, յեղափոխական ու բարոյական արժանիքները յատկանիշ կը հանդիսանան ու կ’իւրացուին իբրեւ այդպիսին: Այդ իսկ պատճառով ալ ՍԵՄականներ գործօն դեր կը կատարեն շրջանին մէջ:
Մասնաճիւղի անդամները կը հետեւին ՍԵՄ-ի Կեդրոնական Վարչութեան կազմակերպած տարեկան բանակումներուն, շրջանի մէջ տեղի ունեցած միջ-մասնաճիւղային դաստիարակչական եւ այլ ծրագիրներուն:

– Քեսապի եւ Շրջանի Միացեալ Ք.Ջ. Ընկերակցութիւնը:
Նախ պէտք է ըսել, որ Ջանից բառի արմատը ջանք բառն է, բառարանային հասկացողութեամբ՝ ճիգ, եռանդ եւ փոյթ բառերու կը հանդիպինք: Իսկ ջանալ բայը, կը նշանակէ ձգտիլ, ճիգ թափել, փորձել: Համաշխարհային Քրիստոնէական Ջանից շարժումը սկսած է 1881 թուականին եւ գլխաւոր նպատակը եղած է արդիւնաբեր եւ օգտակար անդամներ պատրաստել Աստուծոյ ծառայութեան համար: Բոլոր ջանիցականները տարբեր Աւետարանական եկեղեցիներու մէջ, եկեղեցւոյ պաշտամունքը կը ստանցնեն, ըլլայ երգի առաջնորդութեամբ, աղօթքով եւ կամ Աստուծոյ խօսքով: Փետրուար ամիսը Ջանից ամիս է:
Քեսապի եւ շրջանի Միացեալ Ք.Ջ. Ընկերակցութիւնը ճոխ երիտասարդական խումբ մըն է, որ կը բաղկանայ օժանդակ եւ գործօն անդամներէ, որոնք կը հաւաքուին իւրաքանչիւր ուրբաթ օր՝ ունենալու իրենց շաբաթամիջի պաշտամունքը, որ կ’ընդգրկէ հոգեւոր, հոգեբանական եւ ընկերային նիւթեր:
Ջանիցականներ՝ երկու շաբաթ անգամ մը կ’այցելեն Լաթաքիոյ Արաբ Աւետ. Եկեղեցին ուր միատեղ` կարգ մը Քեսապահայ ուսանող երիտասարդներու հետ կ’ունենան միացեալ Պաշտամունք, Նիւթ եւ Ընկերային պահ: Ասոր կողքին, Քեսապի Միացեալ Պատանեաց խումբը, որ կը բաղկանայ պարման-պարմանուհիներէ կը հաւաքուին իւրաքանչիւր ուրբաթ օր, ունենալու միօրեայ պաշտամունք մը, որ կ’ընդգրկէ հոգեւոր, ազգային եւ ընկերաին այլ նիւթեր:
Երիտասարդներն եւ պատանիներն գործակցաբար իրենց առաջնորդներուն հետ, ջանք չեն խնայեր գործադրելու համար իրենց լսածներն ու սորվածները իրենց եկեղեցական կեանքին մէջ տարբեր առիթներով:

– Համազգայինի «Համօ Օհանջանեան» Մասնաճիւղը իր հիմնադրութեան օրէն իսկ բաւական աշխուժ գուրծունէութիւն կը ծաւալէ շրջանին մէջ:
Մասնաճիւղը ունի իր զանազան յանձնախումբերը: Մշակութային կեանքին մէջ յատուկ տեղ կը գրաւեն մասնաճիւղի երգչախումբերը: 2000 թուականին Մասնաճիւղի նուիրեալ անդամներու տքնաջան աշխատանքով կը հիմնուի «Կանթեղ» մանկապատանեկան երգչախումբը, որ զանազան տօնակատարութիւններու ընթացքին հանդէս եկած է բազմաթիւ ելոյթներով, իսկ 2002 թուականին՝ «Կիլիկիա» երկսեռ քառաձայն երգչախումբը, որ նոյնպէս հանդէս եկած է բազմաթիւ համերգներով:
Միւս կողմէ, «Արցախ» պարախումբն ալ իր կարգին վերոնշեալ նախաձեռնութիւններուն նման աննախընթաց ոգեւորութիւն յառաջացուցած են գաղութի արուեստասէր շրջանակներէն ներս:
Տեղի ունեցած են տոհմիկ երեկոներ, դասախօսական ձեռնարկներ եւ հայ գրքի ցուցահանդէսներ. Քեսապի ազգագրական երգերու ձայներիզ մը, նախաձեռնութեամբ Տիար Ժիրայր Թրթռեանիը Ս. Աստուածածնայ Տօնին առթիւ կազմակերպուած են փառատօներ Քեսապի եւ Էսկիւրանի մէջ:
Ըստ հնարաւորին մասնաճիւղը կազմակերպած է ֆրանսերէնի եւ այլ լեզուներու ուսուցողութեան դասընթացքներ:
«Համօ Օհանջանեան» Մասնաճիւղի վարչութեան հովանիին տակ կը գործէ Գրական Խմբակը: Գրական խմբակը կը հրատարակէ Գրական «Կասիոս» լրատուն, որ լոյս կը տեսնէ 2012 թուականէն ամսական դրութեամբ եւ լոյս կ’ընծայուի ելեկտրոնային միջոցներով, միեւնոյն ատեն՝ տպագրուած: Նշենք, որ այս նախաձեռնութիւնը Սուրիոյ պատերազմի ընթացքին Քեսապցիներու տարագրութեան ընթացքին կ’ընդհատուի:
«Կասիոս»ի մէջ լոյս կը տեսնեն՝ Քեսապի եւ շրջակայքի հայութեան մասին գրական, գեղարուեստական եւ զանազան լուրեր: Անդրարաձ կը կատարուի հոն, Քեսապի մէջ տեղի ունեցած եւ ունենալիք մշակութային, հոգեւոր, մարզական եւ այլ ձեռնարկներուն մասին: Միւս կողմէ կը քաջալերէ քեսապցի նոր գրիչ շարժողները, յատկապէս պատանիներն ու երիտասարդները, եւ այլն:

– Նոր Սերունդ Մշակութային Միութեան Քեսապի մասնաճիւղը հիմնուած է 1997 թուականին:

– 18 Սեպտեմբեր 2007 թուականին, Քեսապահայ կեանքի մէջ ծնունդ առած է ֆութպոլի F. C. KESSAB (Football Club Kessab) մարզական նոր խումբ մը, որ կազմուած է Քեսապահայ տարբեր համայնքներու մարզասէր երիտասարդներէ:
Խումբը, իբրեւ Քեսապի ներկայացուցչական խումբ կը ներկայանայ ու կը մասնակցի զանազան մրցաշախրքերու, որոնք կը կատարուին Սուրիոյ զանազան շրջաններու մէջ:
Խումբը կը կատարէ իր մնայուն շաբաթական փորձերը, որոնք կը կատարուին Աւետարանական համայնքի ՔՋԱԿ համալիրի դաշտին մէջ:
Խումբը նաեւ Քեսապի մէջ կ’ընկալէ տարբեր շրջաններէ մարզական խումբեր, ինչպէս՝ ՀՄԸՄ Լաթաքիա, Հալէպ, Գամիշլի եւ այլն:
Խումբը ունի իր յատուկ տարազը, որ իր վրայ կը կրէ խումբին նշանը եւ kessabtsiner կայքէջին անունը: Ան ունի իր կազմակերպչական դրութիւնը:
Նշենք, որ ֆութպոլի F. C. KESSAB խումբը 2015 թուականին, Հայաստանի մէջ մասնակցած է Համահայկական 6-րդ ամառնային խաղերուն:

Միւս կողմէ, կարեւորութեան համար պէտք է ըսել, որ շատ մը բարեսիրական հաստատութիւններ կամ հիմնարկներ, թէեւ գրասենեակ չեն ունեցած ծովափի եւ յատկապէս այս պարագային Քեսապի մէջ, սակայն միշտ Քեսապը ընդգրկուած է անոնց աշխատանքային ծիրին մէջ. այդ հաստատութիւններու հիմնադրութեան օրէն ի վեր ու ձեռք երկարած քեսապահայերուն:
Վերոնշեալ ծիրին մէջ արժանի է յիշատակել «Հաուըրտ Գարակէօզեան» հաստատութեան եւ Ճինիշեան Յիշատակի Ձեռնարկի (Ճ.Յ.Ձ.) տարած մեծ գործունէութիւնը:
Այս ձեռնարկը 1976 թուականին, «Բարգաւաճման ծրագիր» խորագրի տակ Քեսապի մէջ հիմնուած է սառնարան:
Սուրիոյ տեղի ունեցած մարտերու ընթացքին, մասնաւորապէս Քեսապի աղետալի օրերուն Հայաստանի Ճինիշեանի գրասենեակի ջանքերով Սուրիոյ հիմնարկը ստացած է քեսապահայերու յատկացուած կոկիկ գումար մը, որ բաժնուած է 327 տեղահան ընտանիքներու Լաթաքիոյ մէջ:
Քեսապի ազատագրուելէ ետք նոյն նուիատուութեան մնացած գումարով Ձեռնարկը կը մասնակցի Քեսապի վերականգնումի ու բարգաւաճման աշխատանքներուն, երկրագործական ու փայտահատման գործիքներ հայթայթելով՝ երեք Համայնքներու միջոցաւ բոլոր քեսապցիներուն հաւասարապէս, այս ծրագիրը իրականացած է երեք Համայնքապետերու օրհնութեամբ եւ բարեհաճութեամբ:
«Հաուըրտ Գարակէօզեան» հաստատութիւնը նոյնպէս իր ծրագրին մաս կազմող բոլոր օժանդակութիւնները հասցուցած է քեսապահայ աշակերտներուն, փոքրիկներուն: Քեսապահայ բոլոր կողմերուն անխտիր համահաւասար օժանդակութեան ձեռք երկարած է: Նոյնպէս պատերազմական ժամանակաշրջանին յատկապէս քեսապահայերու արտագաղթէն ետք «Հաուըրտ Գարակէօզեան» հաստատութիւնը ամէն ճիգ ի գործ դրած է հասնելու քեսապահայի դժուարութիւններուն:
Արդարեւ, Քեսապի շրջակայքը մէկը միւսէն 1-4 քմ հեռաւորութեան վրայ գտնուող նշանաւոր հայաբնակ գիւղերն են.-
Գարատուրան (կամ Գալատուրան), Պաշորտ (Պաշուրթ), Սեւ Աղբիւր, Ներքի Գիւղ (կամ Էսկիւրէն) եւ Խայըթ, Չինար (Չինարճըգ), Չագալճըգ, Քէօրքիւնէ, Էքիզ Օլուք (Երկու աղբիւր), Տիւզաղաճ, Քարա Տաշ (Սեւ քար), Վերի Պաղճաղազ եւ Վարի Պաղճաղազ:
Սուրիոյ մէջ Քեսապ կը ճանչցուի արաբերէն, իբրեւ Քասապ, մասամբ պահելով իր հայկական անուանակոչումը: Սակայն պարագան նոյնը չէ գիւղերու անուններուն, որոնք 1964 թուականին պետական հրամանագրով, թրքերէնէ փոխարինուած են արաբական անուններով: Բայց հայ համայնքը կը շարունակէ գործածել հին անունները:
Քեսապ իր շրջակայ հայկական գիւղերով՝ գեղեցիկ բնութեամբ, մաքուր օդով օժտուած ըլլալուն համար շատեր հոս կու գան օդափոխութեան: Պէտք է ըսել, որ ան Սուրիոյ զբօսաշրջիկութեան առաջնակարք վայրերէն մէկն է: Մեծաւ մասամբ Հայ բնակչութիւն ունենալուն համար, յատկապէս Հալէպի հայութեան համար օդափոխութեան կեդրոն դարձած է: Այդ պատճառով ալ շատ մը հալէպահայեր ոչ թէ բնակարաններ վարձելով ամրան եղանակը հոն կ’անցնեն այլ 1980ականներէն սկսեալ հողեր եւ արդիական մեծ բնակարաններ կառուցած են:
Կարեւորութեամբ պէտք է արձանագրել, որ վերջին տարիներուն ընթացք առաւ պապենական հողերը այլազգիներուն ծախելու երեւոյթը, որուն պատճառով ժամանակի ընթացքին պատճառ պիտի ըլլար գաւառի հայկական դիմագիծի աղարտման:
Ներկայիս Քեսապի քաղաքապետն է Վազգէն Չափարեանը:
Արտասահմանի շատ մը երկիրներու մէջ պատկարելի թիւ կը կազմէն քեսապցիները, այդ երկիրներէն կարելի է նշել Լիբանանը, Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, Գանատան, Աւստրալիան, Հայաստանն ու Եւրոպական երկիրներ:
Քեսապցին 1960-ական թուականներու սկիզբէն մինչեւ 2014 թուականի մարտ ամիսը ապրեցաւ խաղաղ եւ բարգաւաճ շրջամ մը, որ աւաղ խախտուեցաւ Քեսապ խուժող «Սուրիական ազատ բանակ»ի եւ այլ զինեալ ահաբեկչական խմբաւորումներու կողմէ, որոնք Քեսապ մտան Թուրքիայէն, շնորհիւ վերջինին բերած գաղտնի աջակցութեան:
Աւելցնենք, որ վերջին տարիներուն յատկապէս Սուրիոյ պատերազմի ընթացքին ներքին տեղափոխութեան պատճառով յատկապէս Հալէպի հայութիւնը Քեսապ տեղափոխուած էր համեմատաբար աւելի ապահով նկատուելուն համար:

Արտատպուած՝  August 4, 2017