Saturday, May 20, 2017

Բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան Եւ Իր «Մատեան Մանկանց»ը - ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան Եւ Իր «Մատեան Մանկանց»ը

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

Garbis HarboianՊատահմամբ բայց մեծ ուրախութեամբ եւ հաճոյքով գտայ բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեանի «Մատեան Մանկանց» գիրքը, որ հրատարակուած է 1925ին, Պոսթըն:
Բժիշկ Ա. Աբէլեան ծնած է Քեսապ, Սուրիա, 4 Նոյեմբեր 1893ին: Ան զաւակն է բժիշկ Սողոմոն եւ Ովսաննա Աբէլեաններու: Ան ունեցած է երեք եղբայրներ եւ չորս քոյրեր:
Ան նախակրթարանի եւ միջնակարգի իր ուսումը ստացած է Քեսապի մէջ, իսկ բարձրագոյն ուսումը՝ Այնթապի Կեդրոնական Թուրքիոյ քոլեճէն: Որպէս աւարտաճառ ան կը պատրաստէ «Քեսապ Եւ Իր Գիւղերը» հատորը, որ կ՛ընդունուի մեծ գնահատանքով: Բժշկութիւն ուսած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական դպրոցին մէջ եւ վկայուած է 1917ին: Շուտով զինակոչուած է օսմանեան բանակ՝ ենթասպայի աստիճանով եւ ծառայած է Նապլուսի մէջ, պաղեստինեան ճակատին վրայ:
Պատերազմէն ետք Հոմսի եւ Ճըսըր Շուղուրի քեսապցի գաղթականները կը փոխադրէ Քեսապ: 1920ին կը գաղթէ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Մեսեչուսեց նահանգի Պոսթըն քաղաքը, ուր որպէս մանկաբոյժ կ՛աշխատի իր անձնական դարմանատան եւ հիւանդանոցներու մէջ: Ան անդամակցած է Մեսեչուսեցի եւ ամերիկեան բժշկական միութիւններու: Կ՛ամուսնանայ 1923ին, Զապէլ Առաքելեանի հետ եւ կը բախտաւորուի երեք դուստրերով:
Ա. Աբէլեանի հայրը՝ Սողոմոն Աբելեան, ծնած է Քեսապ, 1868ին: Ան եղած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական դպրոցի առաջին հայ  շրջանաւարտը, 1890ին: Աշխատած է Քեսապի մէջ եւ ծառայած քեսապցի իր հայրենակիցներուն, երկար տարիներ: Զինակոչուած է օսմանեան բանակ եւ ծառայած է Վանի, Թիֆլիսի եւ Պոլսոյ մէջ որպէս զինուորական բժիշկ: Ան ամուսնացած է պեհեսնիցի Ովսաննա Առաքելեանի հետ, որ շրջանաւարտ եղած է Այնթապի Աղջկանց ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանէն եւ վարած է ուսուցչական պաշտօն Քեսապի մէջ: Բժիշկ Սողոմոն Աբէլեան մահացած է Քեսապի մէջ, 1945ին:
Բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան
Բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան
Բժիշկ Ա. Աբէլեան, տեսնելէ ետք Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ անոր հետեւանքով հայ ժողովուրդի թուային նօսրացումը եւ ֆիզքական ու հոգեկան ախտաբանական երեւոյթները՝ որոշած է իր գիտական բժշկական մտապաշարը ի սպաս դնել հայ ժողովուրդին եւ, ի մասնաւորի, հայ նոր սերունդի հայօրէն զարգացման, աճման եւ հզօրացման:  Իր բժշկական ասպարէզին ընդմէջէն ան փորձած է արտացոլել իր հայկականութիւնը՝ գրելով հայերէն բժշկական-առողջապահական գիրքեր, որոնք եղած են աղբիւր բժշկական գիտելիքներու: Ան մուտք գործած է բժշկական գրականութեան մէջ հայերէնով եւ այդ ըրած է մեծ հաճոյքով եւ որպէս հայ բժիշկի պարտականութիւն՝ հանդէպ իր արենակիցներուն:
Բժիշկ Ա. Աբէլեան լոյս ընծայած է հայերէնով բժշկական եւ առողջապահական հետեւեալ հատորները՝ «Հայ Մայրերու Մենտոր», «Հէքիմարան» եւ «Մատեան Մանկանց»: Ան չէ բաւարարուած բժշկական գրականութեամբ եւ իր միտքն ու հոգին արտայայտած է նաեւ ոչ բժշկական գրականութեամբ, ուր դրսեւորած է հայ վերապրողի իր զգացումները,  իր ներաշխարհը եւ իր անհատականութիւնը: Այսպէս, իր գրիչին կը պատկանին հետեւեալ հատորները՝ «Հնգամեայ Զրոյցներ», «Անահիտ Կամ Ամերիկահայ Ֆլեփըրը» եւ «Զմրուխտ Մատանին», որոնք հրատարակուած են 1929ին, «Վաղուան Արշալոյսը» եւ «Աշ-գար»ը՝ 1930ին:  Ան բժշկագիտական եւ գեղարուեստական գրութիւններով աշխատակցած է հայ մամուլին, մասնաւորապէս Պոսթընի «Հայրենիք» շաբաթաթերթին եւ Նիւ Եորքի «Նոր Աշխարհ»ին:
Կատարած է թարգմանութիւնը «Թելմա», «Վէնտեթթա», «Իշխանուհի Վերճինիա» եւ «Կարմիր Մայրապետ» գիրքերուն: Իր գրչանունը եղած է «Էբիլենց»:  Ունի անտիպ վէպեր՝ «Ամերիկահայ Մտաւորականը», «Անմեղ Սէրերու Յուշեր», «Զինուորական Յուշերէս», «Հիւանդին Խոհանոցը», «Բժշկական Զրոյցներ» եւ  5 արարով թատերգութիւն մը՝ «Լորա»: Անգլերէնով գրած է «The Antiochians» վէպը, որուն միջոցաւ ուզած է ամերիկացի ժողովուրդին ծանօթացնել հայը՝ իր կենցաղով ու մարտնչումներով եւ Թուրքին գործադրած վայրագութիւնները հայ ժողովուրդին դէմ: Այս վէպը եղած է արժէքաւոր եւ ուշագրաւ աշխատասիրութիւն մը, որուն մէջ Քեսապը մեծ տեղ գրաւած է: Ան մահացած է 14 Նոյեմբեր 1986ին:
Այժմ վերադառնանք «Մատեան Մանկանց» աշխատասիրութեան: Ինչպէս յիշեցինք, անիկա գրուած է 1925ին, Պոսթըն: Գիրքը զուտ բժշկական-առողջապահական հատոր մըն է: «Մատեան Մանկանց» հատորը կը բաղկանայ երկու մասերէ: Առաջին մասը կը պարունակէ յղութեան առողջաբանութեան, մանուկներու մինչեւ տասը տարեկան հոգատարութեան, դիեցումի, սննդառութեան եւ առողջապահութեան վերաբերեալ ընդարձակ  ծանօթութիւններ՝ գործնական թելադրութիւններով: Իսկ երկրորդ մասը կը պարունակէ մանկութեան շրջանին յատուկ հիւանդութիւններու մասին կարեւոր գիտելիքներ, արգելիչ միջոցներ, դարմանում եւ հիւանդապահութիւն: Բոլոր նիւթերը այժմէական են եւ կը համապատասխանեն մեր օրերու բժշկական-առողջապահական տեղեկութիւններու պահանջքին:
Գիրքին սկիզբը կը տեսնենք բժիշկ Ա. Աբէլեանի լուսանկարը, որ դիտողին աչքերը կը գրաւէ եւ լաւ տպաւորութիւն կը ձգէ, ու անոր լրջութիւնն եւ հեղինակաւոր անհատականութիւն մը ըլլալը կը դրոշմէ: Յաջորդ էջին վրայ կը կարդանք բժիշկին տիտղոսները: Ապա կը կարդանք՝ «Կը ձօնեմ այս երկը բազմաչարչար ազգիս անբախտ մանուկներուն, որոնք ինկան Արաբիոյ կիզուտ անապատներուն եւ Հայաստանի ձիւնապատ կատարներուն վրայ՝ անթաղ եւ անշիրիմ»:
Բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան գրած է «Մատեան Մանկանց»ը՝ տեսնելէ ետք իր նախօրօք հրատարակած երկու բժշկական աշխատասիրութիւններու՝ «Հայ Մայրերու Մենտոր»ի եւ «Հէքիմարան»ի սպառումը եւ հայ ժողովուրդին բոլոր խաւերուն կողմէ գտած ջերմ ընդունելութիւնը: «Մատեան Մանկանց»ին մէջ գրած է իր սիրտին շատ մօտիկ առողջապահական եւ բժշկագիտական նիւթերու շուրջ: Ան գրած ի մտի ունենալով հիմնական մէկ մտահոգութիւն՝ օգտակար հանդիսանալ հայ ժողովուրդին:
Գիրքին լեզուն շատ մաքուր, սահուն եւ հայաշունչ է: Բժիշկը օգտագործած է հայոց լեզուի բժշկական հարուստ բառամթերքը: Կարելի է ըսել, որ 93 տարիներ առաջ գրուած այս գիրքը անմրցելի եւ եզակի աշխատանք մըն է հայ բժշկական գրականութեան մէջ: Երբ կարդացինք այս գիրքը, այնպէս տպաւորուեցանք, որ անիկա գրուած ըլլար մեր օրերուն: Անիկա հայ տուներէ ներս զգալի պակաս մը լեցուցած է հրատարակութեան տարիներուն:
«Մատեան Մանկանց»ի շապիկը
«Մատեան Մանկանց»ի շապիկը
Բժիշկ Ա. Աբէլեան իր յառաջաբանին մէջ կը խօսի հարազատօրէն եւ իր սիրտի խորերէն. ան կ՛ըսէ. ««Մատեան Մանկանց»ը կարդա՛ հայ մայր, եւ մութին ու անստգութեան քաոսին մէջ չպիտի խարխափիս: Ան՝ նորագոյն գիտութեան լոյսով պիտի լուսաւորէ քու ուղին՝ դէպի ԻՏԵԱԼ ՄԱՅՐՈՒԹԻՒՆ: Կինը կ՛աստուածանայ երբ մայր կ՛ըլլայ: Աստուածութեան մօտեցող մայրը, գիտակից ըլլալու է իր վեհ կոչումին, առաջնորդելու համար իրեն յանձնուած էակը դէպի կատարելիութիւն: Առողջ զաւակներ հասցնելու համար, դաստիարակութիւն եւ գիտութիւն անհրաժեշտ է: «Մատեան Մանկանց»ը հայ մայրերուն դաստիարակը եւ առաջնորդը ըլլալու կոչուած է: Հայ մայրեր կարդացէ՛ք «Մատեան Մանկանց»ը: Ուշադրութեամբ հետեւեցէք անոր տուած նոր ԼԵՌԱՆ ՔԱՐՈԶԻՆ եւ տարածեցէք զայն ուր որ հայ մայրեր եւ մանուկներ կան»:
Հեղինակը իր «Ծանօթութիւն» գրութեան մէջ գրած է. «Եթէ այս հատորին շնորհիւ տասը հայ մանուկներ միայն իրենց բնականոն առողջութիւնը վերստանան, մենք արդէն բարոյապէս վարձատրուած կ՛ըլլանք»:
Յառաջաբանէն ետք կը կարդանք բժիշկին գրիչէն բխած շատ պարզ ոչ բանաստեղծական, բայց դաստիարակչական գրութիւն մը՝ «Մանուկն Առ Իր Մայրը»՝ ուղղուած իր սիրելի Լորիին եւ հայ մանուկներուն: Բժիշկը կոչ կ՛ուղղէ, որ անիկա կարդացուի բոլոր հայ մանուկներուն կողմէ:
Ահաւասիկ այդ գրութիւնը.
«Մայրիկ ինծի կաթիկ տուր, որ խմեմ: Չեմ ուզեր գինի, բաց ինձ դուռն՝ օդ ծծեմ:
Մայրիկ ինծի հացիկ տուր: Չեմ ուզեր քենտի. բաղնիք տուր, մաքուր ըլլալ կը փափաքիմ:
Մայրիկ ինծի նարնջահիւթ տուր, որ ըմպեմ, ակռայ հանեմ, չոր հաց ծամեմ, զօրանամ:
Մայրիկ ինծի կանուխէն անկողին դիր, որ հրեշտակներ երկնքէն վրաս հսկեն:
Մայրիկ ինծի ձկան իւղ տուր, որ ուժովնամ, ինծի չըսեն աղջի՜ Լորի ոտքերդ ծուռ են:
Մայրիկ ինծի ներսէն, դրսէն ջուր տուր, ջուր, որ ինձ ըսէ՝ որքան ամուր որքան մաքուր:
Մայրիկ ինծի ուհ, տապկուած բաներ մի՛ տար, կը խոստանամ չըլլալ չար, որ օրհնէ զիս Հայուն Աստուած»:
Հրճուանքով եւ հետաքրքրութեամբ կարդացի «Մատեան Մանկանց»ը: Անիկա գիտական-բժշկական հատոր մըն է, սակայն եւ այնպէս բժիշկը բժշկական սահմաններէն դուրս կու գայ եւ կը կատարէ զուտ հայկական մտահոգութիւններու առնչութեամբ կարեւոր թելադրութիւններ, մանաւանդ հայ ընտանիքի առողջ պահպանման եւ աճման ու հզօրացման համար:
Կարդալէ ետք «Մատեան Մանկանց»ը՝ կ՛ուզենք հայ ընթերցողը մասնակից դարձնել այն վայելքին, զոր մենք ունենցանք: Ուստի կը մէջբերենք «Յղութեան Առողջապահութիւն» գրութենէն որոշ բաժիններ (մանր սրբագրութիւններով).
«Ապրող էակներու գլխաւոր նպատակներէն մին է ցեղին յարատեւումը: Կենդանի էակները՝ արու եւ էգ, ստեղծուած են, եւ այս երկու տարբեր սեռերու բնական միացումովը ապահովուած է ցեղին գոյութիւնն ու ապագան: Մարդ արարածը, իբր ամենակատարեալը կենդանի էակներուն, բացառութիւն չէր կրնար կազմել եւ չէ կազմած: Ուստի մարդուն նուիրական պարտականութիւնն է իր նմանը արտադրել եւ այս կերպով ապահովել իր ցեղին ապագան:
Ցեղին պահպանման նուիրական եւ սրբազան պարտականութեան մէջ թերացողներ բացայայտօրէն կը մեղանչեն մարդկութեան եւ մայր բնութեան դէմ:
Մարդկային ընկերութիւնը համոզուած է, որ մարդկային ցեղին պահպանումին ամենավստահելի եւ արդիւնաւոր միջոցը ամուսնութիւնն է: Ամուսնութեան սուրբ խորհուրդով միայն կարելի է ստեղծել ընտանեկան յարկին գոյութիւնը: Այդ անդորր եւ խաղաղ բոյնին մէջ միայն կարելի է մարդկային ցեղին ապագան ապահովել, սերնդագործել: Սերնդագործումը արգասաւորումով կարելի կը դառնայ: Արգասաւորումը իգական ձուին, առնական սերմին հետ միացումն է, որ տեղի կ՛ունենայ արգանդին կամ անոր խողովակներէն մէկուն մէջ:
Մայր ըլլալը գերագոյն եւ սրբազան պարտականութիւն նկատուած է կնոջ համար: Հետեւաբար, հայ մայրեր, սիրով ընդառաջ երթալու են իրենց վեհ կոչումին ծառայելու համար եւ ոչ մէկ պարագայի տակ վիժեցումի դիմելու չափ նուաստանալու են: Ամուսնութիւնը հաճոյքի միջոց նկատուելու չէ: Ամուսնական կեանքի հաճոյքի մասը՝ անասնական կրքի գոհացումն է միայն. պէտք է աւելի բարձրին, գեղեցիկին ձգտիլ, եւ այդ՝ արգասաւորուելով կնոջ յղանալն է:
Յղացումն ու սերնդագործութիւնը ստեղծագործութիւն են, իսկ ստեղծագործութիւնը՝ աստուածավայել կարողութիւն: Կինե՛ր, պահեցէք դուք ձեզ աստուածութեան բարձունքներուն վրայ յղանալով: Քսաներորդ դարուն անէծքը եղող վիժեցումէն հեռու պահեցէք զձեզ հայ մայրեր: Դարերէ ի վեր յանուն հայ ազատագրութեան, ինկող հերոս նահատակները ձեզի կոչ կ՛ընեն իրենց կորուստով նօսրացած շարքերը խտացնելու համար: Ունկդրեցէ՛ք անոնց կոչին եւ ձեր բոյները լեցուցէք արծուաձագերով, որոնք օր մը թեւ առնելով՝ պիտի թռչին եւ Ատլանտեանի կապոյտը պատռելով պիտի թառին Մասսեաց գագաթը, նոր բոյներ շինելու եւ ձագեր ունենալու համար: Դէպի գո՜րծ…:
Յղի մնացող կինը անմիջապէս պէտք է իր բժիշկին իմացնէ եղելութիւնը, անկէ պէտք եղած առողջապահական պատուիրանքն ստանալու համար: Յղութեան ամբողջ տեւողութեան ֆիզիքական եւ հոգեկան գրգռութիւնէ զերծ ըլլալու է: Յղութեան շրջանին՝ սաստիկ գլխու ցաւ, մարսողութեան եւ տեսողութեան խանգարումներ, սաստիկ մէջքի ցաւ, մշտատեւ փսխունք, ոտքերու ուռեցք եւ յաճախամիզութիւն վտանգաւոր կացութեան մը նախնական ախտանշաններն են: Յղութեան շրջանին սակաւակերութիւնը շատակերութեան չափ եւ թերեւս քիչ մըն ալ աւելի վնասակար է: Յղի կինը չափաւոր կերպով գոհացում տալու է իր ախորժակին: Ան զգուշանալու է ծանրութիւններ վերցնելէ: Առօրեայ պտոյտներ ընել օգտակար է: Թուլամորթ եւ ծոյլ կիներու արգանդը պէտք եղածին պէս զօրեղ պրկումներ կատարելու ի վիճակի չ՛ըլլար տղաբերքի պահուն: Բացօթեայ պտոյտներ, արտաքին մաքրութեան հոգատարութիւն եւ սրտնեղութիւններէ հեռու մնալ լաւագոյն ուղիներն են, որոնց պէտք է հետեւիլ: Յղի կիներ իրենց բերնին  մաքրութեան լաւ հոգ տանելու են: Տղաբերքէ ամիս մը առաջ օրը մէկ երկու անգամ ստինքներուն պտուկները մաքրել անհրաժեշտ է:
«Ստամոքսի խառնուիլը, ախորժակի պակասը եւ փսխումը՝ յղութեան ընկերացող տաղտկալի երեւոյթներ են: Յղի կիներ թեթեւ եւ թոյլ հագուստ հագնելու են եւ հեռու կենալու են արգանդին բնականոն աճումն արգիլող սեղմիրաններու եւ ներքնազգեստներու գործածութենէն: Յղի կնոջ ննջասենեակը օդասուն ըլլալու է եւ օդափոխութիւնը ապահովուած գիշեր ատեն: Անկողինը մաքուր եւ կակուղ ըլլալու է: Ցած կռունկով կօշիկներ նպատակայարմար են: Անոնք առատ ջուր խմելու են: Ոգելից ըմպելիներու գործածութիւն, տապկուած, իւղոտ եւ ճարպոտ ուտելիքներ ստամոքսի խանգարում եւ թթուութիւն կը պատճառեն:
Յղի մօր ապրելակերպը եւ միջավայրը անուղղակի կերպով կ՛ազդեն ծնելիք մանուկին վրայ: Հետեւաբար, յղի կինը ջանալու է խաղաղ եւ երջանիկ ապրիլ եւ անվախօրէն պատրաստուիլ իր սրտահատորը դիմաւորելու համար:
Կարգ մը հիւանդութիւններ, մտային կարողութիւն, գեղեցկութիւն եւ նկարագիր ժառանգականօրէն կը փոխանցուին սաղմին: Այդ պատճառաւ ամուսնութեան պարագային պէտք չէ մոռնալ ժառանգական փոխանցումներու կարեւորութիւնը: Յղութեան շրջանին որեւէ արիւնահոսում աննկատ եւ անխնամ մնալու չէ: Վիժումները միշտ արիւնահոսութեամբ կը սկսին:
Յղութիւնը կնոջ մը համար օրհասական տառապանքի շրջանէ մը աւելի ցնծութեան եւ ուրախութեան շրջան մը ըլլալու է: Ամուսիններ մեծ ջանք թափելու են յղի կնոջ մը կեանքը տանելի եւ հաճելի ընելու համար: Կիները այդ շրջանին ա՛լ աւելի գուրգուրանքի, ճշմարիտ եւ զոհաբերող սիրոյ եւ անոյշ վերաբերմունքի կը կարօտին: Հայ մա՛րդ, պէտք է ըմբռնես անոր կացութիւնը եւ օգնես իր վեհ գործին մէջ: Քու պարտականութիւնը միմիայն սերմ ցանելու մէջ չի կայանար: Երջանիկ բոյնին շինութիւնը նոյնքան ալ քեզմէ կախեալ է»:
Ի՜նչ դաստիարակիչ եւ թելադրողական խօսքերով լեցուն է «Յղութեան Առողջապահութիւն» գրութիւնը: Անիկա ոչ միայն բժշկական-առողջապահական միտումով գրուած է, այլ նաեւ ազգային մտահոգութիւններէ մղուած:
Վարձքդ կատար յարգելի բժիշկ Ալպէրթ Աբէլեան:

Արտատպուած՝
 Image result for ասպարէզ

Thursday, May 18, 2017

The Armenian Islamic Tribe–Part II : Kevork George Apelian Translated and abridged by Vahe H. Apelian

The Armenian Islamic Tribe–Part II
Kevork George Apelian
Translated and abridged by Vahe H. Apelian
- Akh George, you did not ask me about my wife’, reminds me Mohammad Mahmood. She is also an Armenian daughter.
In Kurdish attire and manners, Emena extends unexpected welcoming warmth to us. She is a Muslim woman, wearing scarf. She sits next to me and allows herself the liberty to speak freely, to narrate and to laugh. I instinctively rest my arm over her shoulder while being pictured. She does not object neither does she distance herself from me. Aren’t we long lost bosom relatives?
-‘Emena, who was your father?’ I ask

-‘My father is there’, she says, and points to picture hanging on the wall. ‘My father was also Moushetsi, Yeghia Sessoyan. Later his name became Mohammad Issa Mahamed. He was two years old during the massacres.’

At that moment Emena’s brother enters. He is a lawyer and his name is Abdel Rahan Mohammad Essa Mahamed. He is a middle-aged man. Sister and brother tell us about their father who passed away in 2008. The Sessoyan family numbered forty members. Yeghia or Mohammad Mahamed settled in a village named Bsis that is 30 Km from Ras al Ein. In 1948 he married an Arab woman named Abta. They have 2 boys and 5 girls. Yeghia married another woman as well. They have seven daughters and one son. Yeghia’s wives are alive and live in the same village. Emena also has relatives from his father’s side who speak Kurdish or Turkish. Some of her relatives do not like to tell their family stories. Emena also tells that her father Yeghia had a sister named Sosse who threw herself into river least she be taken as the wife of Turk or a Kurd. Emena repeatedly tells that she likes to associate with Armenians and that our meeting has made her very happy.

-‘Mehran (Mohammad)’ I ask, ‘how is that your father was Kurdified while your nephew Dr. Garo has remained Armenian?’

-‘His father remained within the Armenian community. However, he speaks only Kurdish. Garo studied in Armenia’, explains Mohammad.

-‘How is that you found each other?’ I inquire.

-‘In 1972 I used to work for a sheikh’, says Mohammad. ‘One day, while in the city, I came across a store whose sign bore the name Antranig Hekimian. I suspected that we are relatives, but I wanted to assure myself before meeting him. I inquired with the church in Ras al Ein and was able to ascertain that we are related after which I approached the owner. He was hesitant at the beginning at the site of a Kurd claiming family relation, but later he warmed towards me and became emotional. I invited him and his family to our house. We slaughtered lambs to celebrate the occasion. It was my dream to find out my father’s relatives. My dream has now become a reality.’

-‘How do you get along with your newly found relations?’ I inquire

-‘Very well’, responds Mohamad. ‘I am a Kurd and a Muslim. They are Armenians and Christians. However, it’s the same blood that flows through our veins. You can tell that Garo feels very comfortable in our house.’

At that moment I saw Dr. Garo in the kitchen preparing a hookah for his leisurely smoking.

-‘Do you have a community?’ I inquire

-‘Of course we do’, responds Mohammad. ‘We have our own tribe, ashiret. Let me show you our member list’. He produces a document and I read page after page Kurdish names with their official registration numbers, their addresses and the signatures of the family’s patriarchs. There are 10 to 11 such records on each page.

-‘Our ashiret has its bylaws’, elaborates Mohammad. ‘We are especially attentive that the members of our tribe do not marry outside the tribe. If one wants to marry outside the tribe, then he or she has to take permission from the sheikh of our tribe, Elie Hovagimian. All able bodied males between the ages of 15 to 70 pay membership dues. From this coffer the tribe attends to the needs of the members, such as if one has an accident or kills someone, the compensation comes from the tribe’s coffer.’

-‘Why have you organized this tribe?’ I ask.

-‘Very simple, explains Mohammad. In this part of the world the prevailing social order is the system of tribes-ashiret. Every one has the support of a tribe. If you do not belong to a tribe, you are no one. You cannot protect your rights.’

-‘When was your tribe organized?’ I inquire

-‘Our tribe was organized in 1998’, explains Mohammad. ‘We conducted a census and we organized the tribe. We have 25,000 members. Our tribe is known as the ARMENIAN ISLAMIC TRIBE. We are Muslims but we are Armenians. Not all Islamized Armenians in the region are members of our tribe. There is a big number of them who are not members.’

At this point Mohammad’s brother-in-law intercepts and says that the lawyers of the tribe have their own organization and present themselves as Muslim Armenians.

On this May afternoon I remain dumbfounded. Here, the sons and daughters of the survivors of the Armenian Genocide not only honor and perpetuate the memory of their parents or grandparents but also have organized themselves into a distinct community of which we had not known before in spite of modern communication. They are Muslims, and they are Armenians!

Mehran arranges for his sons to take us for a sightseeing trip. We head towards Khabour River, the main tributary of the Euphrates River. There was a time when many Armenians on forced marches were drowned in the raging water of this river. We approach the river but remain standstill and astonished. The river is completely dry. The dams in Turkey threaten to starve Syria and Iraq of water. ‘Khabour River’ I say to myself, ‘is it the curse of those who drowned in your waters that has brought you to this state?’

We enter an abandoned mansion. The canal next to the mansion runs dry. There are abandoned water pumps rusting along the riverbank. We are told that there was a time when water from here flew hundreds of kilometers for irrigation.

There is a sadness that permeates all around, rusting water pumps, an abandoned mansion and the memory of the many who walked by the riverbank or were drowned in it. We leave the area and head to Mreykez to meet the rest of Mohammad Mahmood’s family in their parental house.

We arrive the village by dusk. We meet Mohammad’s four brothers and one sister. All are very happy that we have paid them a visit. Momentarily Mohammad takes leave of us and enters a room to pay his respects to his mother, Hovhannes Hekimian’s widow, who is on her deathbed. In the courtyard I meet two other Armenians. It is noteworthy that most of the lands of the village and its surrounding belong to five Armenian families. The chieftain of the village is named Garabed. This meeting in the twilight of the dusk in this remote area, far from the rest of the world but otherwise in an Armenian enclave of sorts fills me up with emotion……

Just prior to our departing, Mehran wears his kafiyeh and igal and teasingly asks me if I will put a copy of his picture in Bedouin attire on the cover of my upcoming book much like I did for Salmon Drbo.


Salman Drbo, was not even in his early teens when he was forcefully separated from his mother. Over the decades he had assumed that his mother had died along with the rest of the Armenians. However, serendipitously, he discovered that his mother was alive along many of his compatriots. Mother and son met for the very first time when both had entered different phases of their lives. Young Aram Keklikian had grown up to become Salman Dro, the chief of his tribe. His mother had remarried and raised another family and had her first grandson named after her first husband who was taken away and she never saw him again . Upon meeting they had a picture taken together sitting next to each other. That picture graces the cover of my first book.

I did not answer Mohammad but I wondered instead, ‘how many book covers will we need to place the pictures of such Islamized Armenians?’

Note: We met Mehran Hekimian or Mohammad Mahamed through his nephew Dr. Garo in Mohammad’s house in Ras al Ein on May 20, 2009.

Re posted from : http://vhapelian.blogspot.ca/

Tuesday, May 16, 2017

The Armenian Islamic Tribe – Part I: By Kevork George Apelian Translated and abridged by Vahe H. Apelian

The Armenian Islamic Tribe – Part I
By Kevork George ApelianTranslated and abridged by Vahe H. Apelian

 
We depart from Kamishli to visit our companion’s, Dr. Garo Hekimian’s, Kurdified nephew, Mehran Hekimian. The road is long but is straight and makes for a smooth ride. The road going from Kamishli to Ras al Ein runs parallel to the Syrian-Turkish boarder. At times it approaches the border so much that the facial expressions of the Turkish soldiers standing on guard on the towers become visible. A barbwire separates the two countries. Once in a while, along the road, we see young girls who are walking in the barren vast expense.
-‘Don’t they go to school, asks Annie?’ Annie is my niece. We are travelling in her husband’s- Tom’s – car. My wife also is accompanying me.
-‘Of course they go. However, after school they work in the fields to pull the plants and collect the lentil and the beans’, replies the doctor.
The comfort in the car contrasts sharply with the scorching desert of this inhospitable terrain. Through these vast expanses almost a century ago my compatriots walked. Hungry, thirsty, bare-footed and emaciated, how did they manage to walk? Those who were massacred in Ras al Ein were done for, the survivors were herded to out far to Der Zor for their final reckoning. How fortunate are the girls we see outside every now and then gathering lentil or bean. They at least have shoes and are not starving and are not emaciated.
We pass through large and small villages. 
-‘Here in this village there are also Kurdified Armenians’, notes Dr. Garo.
What is there to say or do? What Armenian in these places, isolated from the rest of the world, almost forgotten? I wonder. Their forbearers were forced to abandon their beautiful country and settle here. Of course the Armenian settlers here were fortunate. Others had not the opportunity to remain alive.
-‘This is the Amouda village or city like settlement. There are a number of Armenians here as well’, says Garo.
After driving for a considerable period of time we arrive Ras al Ein. We have been told that there is a noted restaurant here, Restaurant Serop. I had been in touch with the man and I was told that he has interesting stories to tell about his father. The man had not volunteered to tell us. We also had neither the heart nor the time to dine. We headed Dr. Garo’s nephew, Mohammad (Mehran) Mahmoud’s house.
The tall statured Mahmoud invited us in. The foreign car had aroused the interest not only of the neighbors and the lads on the streets, but also of the surrounding at large. The host had assured everyone that we were not harmful people. We stepped in, into a long and large hall with twin divisions. The “eastern” side was furnished with pillows and cushions and the “western” side was furnished with armchairs. Hardly had we stepped in we noted, to our great surprise, a wooden bust of King Trdat, an Armenian tricolor scarf, and few other Armenian pictures. What are these artifacts doing in Kurdified Hovhannes Hekimian’s son - Mahmood’s - guest room, I wonder.
There is a bit of a dismissive smile on Mahmood’s face, at the site of our puzzlement.
-‘Our blood is Armenian blood’, he emphasizes.
He wants to know the purpose of our visit. His nephew, Dr. Garo, had already explained to him. However, he wanted to hear from us. I explain. He shakes his head.
-‘I am glad you came, for no one is interested in us. Not the government of Armenia or the Armenian Church. We are people who live on social margin. The Armenians do not accept us, nor do the Kurds. We applied to the Government of Armenia, but nothing happened. You have come out of interest in us, we are thankful.’       


                  I gift him a copy of my book’s, titled “Martyrdom for Life”, Arabic translation.                                 -‘This is our Salman Derbo!’ – exclaims Mohammd Mahmood.             -‘Do you know him?’ I ask.                 -‘Of course. His son lives here’ clarifies Mohammad.
He arranges to call a neighbor’s wife who enters the room and sees the book’s cover and is totally amazed.
-‘This’, she says pointing to the picture on the book’s cover, ‘is my grandfather, Salman Drbo. Each and every home of our extended family has this picture hanging on a wall.’
Her father, Khalaf is away. He is the son of Hadjentsi born Aram Keklikian, turned Bedouin Chief named Salman Drbo who is a cousin of the famed Armenian American orthopedic doctor who treated a young soldier named Robert Dole. I autograph and gift a copy of the book to give to Aram’s, that is to say Salman Drbo’s son, Khalaf, and hand the book to his daughter. She is very happy. She stays with us throughout our visit. It is evident that she is pretty liberal minded. She shakes hand with the men and speaks freely.
-‘Ya Mahmood’ I say, ‘we have come to gather information about people like you. What do you have to tell us about your father?’
-‘Whatever I know, I will tell you, says Mohammad Mahmood. My father, Hovhannes Hekimian, was from Geghetsi village of Moush. He was born in 1908. We were told that he had two brothers, named Anto and Avedis. He had two sisters, Srpouhie and Azniv. My father was forced out of Moush and was brought here where he remained. He was a kid in those days. He was named Ebrahem and settled in Meyrkez where he married a Kurdish woman named Khamsa. They have four daughters and four sons. I am the eldest of them. My brothers live in this area. I will take you to our village Meyrkez. I came and settled in Ras al Ein to educate my sons. There is no school in Meyrkez.
-‘Mahmood, how many children do you have? I ask
-‘I have 5 sons’, replies Mahmood. ‘Thank Allah. The eldest is Ebrahem or Apraham. He left the area and went to Europe and settled in Holland. He converted to Christianity there. The whole family was baptized. The names of his sons, my grandsons, are Sevag and Daron. Hence he cannot come to these areas any more. You know, he became a Christian.’
‘My other son is Emir. He has four beautiful daughters. The third is Akram. We call the fourth Ayden. However, he is Vrej. My last son is Arman, that is to say Armen. He serves the Syrian army for his compulsory military service.’
The daughters of his son Emir enter. Indeed, the grandfather has every reason to boast of their beauty. They are well-dressed attractive girls.
-‘Ya brother George, says Mahmood, you do not ask their names. I will tell you. The elder is Nanor, the second is Nairi, the third Armine’, and the fourth if Menar. Beautiful, aren’t they? I mean to say the names.
My companions and I remain speechless at the sight of such beauty and such authentic Armenian names in this part of the world and in such a family. These girls are the granddaughters of Mshetsi Hovhannes Hekimian. They are born and raised in Ras al Ein. They bear the brunt of the consequences of the Genocide perpetrated against their race 94 years ago. In spite of their beautiful names, what will eventually become of them? I wonder.
-‘My daughter is also named Menar’, explains Dr. Garo. ‘It is a name used in Armenia. My Armenia born and raised wife named her.’
-‘I congratulate you Emir’, I say, and add ‘May God guard your daughters. You have given them such beautiful names’.
-‘We are also Armenians’, says Emir. ‘I wanted to learn our Armenian language. I had textbooks brought from Beirut. However, without help I could not learn the language.’
Emir then shows me his cell phone as if to certify that being an Armenian is not an abstract thing for him. There are such Armenian pictures that only a zealous Armenian would carry. They include pictures of the Tricolor, Lisbon 5 and of Armenian emblems.
-‘Akh George, you did not ask me about my wife’, reminds me Mahmood. ‘She is also an Armenian daughter.’
To be continued

Source:  “Աղբարի՜կ, ափիկ մը ջուր”, “Brother, A Palmful of Water”

Reposted from vhapelian.blogspot.ca

Monday, May 15, 2017

ՔԵՍԱՊԻ ՆԻՒԹԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ՊԱՏԿԵՐԸ - ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

ՔԵՍԱՊԻ ՆԻՒԹԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՅԹԻ ՊԱՏԿԵՐԸ
ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Քեսապի նուիրուած իմ եռահատորին[1] եւ այլ աշխատասիրութիւններուս մէջ ես հանգամանօրէն անդրադարձած եմ տեղացի հայոց մինչեւ 1950-ական թուականները գոյատեւող հին կենցաղի նիւթականարտայայտութիւններուն՝ տան կառոյցին, թոնիրին, ճամբաներուն, հին տնտեսութեան մէջ տեղգտած աշխատանքի տեսակներուն, անոնց կատարման եղանակներուն, արտադրութեան եւ մթերման կերպերուն ունիւթերուն: Անդրադարձած եմ նաեւ աշխատանքի գործիքներուն՝ քարէ, փայտէ, մետաղէ իրերուն, ծեղէ, եղէգէ, ուռէ, բուրդէ, այծի մազէ ու թելէ հիւսուածքներուն, տարազին եւ այլն: Տուած եմ  գծանկարներ եւ նկարներ, միշտ այն երազը փայփայելով, որ օր մը կարելի պիտի ըլլայ լաւագոյն նմոյշները պահել-պահպանել ազգագրական թանգարանի մը մէջ:
Քեսապի նախկին փակ տնտեսութիւնը հիմնովին փոփոխութեան կ’ենթարկուէր այդ թուականներուն. ելեկտրականութիւնը կը հասնէր ամէն տեղ, ճամբաները կ’արդիականացուէին, ջուրը կը հոսէր տան մէջ, փոխադրութեան միջոցները կը փոխուէին: Գիւղատնտեսութեան մէջ ամէն բան կը մեքենայացուէր: Կը վերնային հողագործութեան գրեթէ բոլոր տեսակները՝ ցանքը, բանջարաբուծութեան հին կերպերը: Պտղամշակութիւնը կը մասնաւորուէր ու կ’անցնէր արտադրական եղանակին, զբօսաշրջութիւնը կամաց-կամաց հիմնական տեղ կը գրաւէր հին զբաղումներուն տեղ: Երկաթ-պեթոնը կը փոխարինէր նախկին բոլոր տեսակի շինութիւնները: Թաղերու մէջ բնակելի հին տուները կը փոխէին տանիքները, յարդով շաղախուած հողէ ծեփը կը մոռցուէր, քարէն կիր պատրաստող օճախները շարքէ դուրս կու գային, սեմենթով կը ծեփուէին նաեւ հին քարէ շէնքերու արտաքին պատերը: 1915-ին կիսաւարտ մնացած Քեսապի Աւետարանական եկեղեցին, կէս դար ետք, ճամբաները եւ բակին մէջ մնացած քարէ սիւներն ու սրբատաշ քարերը ձգած, երկաթ-պեթոնով կ’ամբողջանար. 1908-ին տեղական քարով կառուցուած Գարատուրանի Աւետարանական եկեղեցին սեմենթի ծեփով կը փոխէր իր կերպարանքը, նոյնը՝ Քեսապի 1910-ին կառուցուած «Գրադխանա»ն, նոյնը՝ 1897-ին կառուցուած Քէօրքիւնէի եկեղեցին: Քեսապի Մայր եկեղեցին քանի մը անգամ վերանորոգութեան կ’ենթարկուէր գերազանցապէս օգտագործելով ոչ թէ տեղական յայտնի սպիտակ քարը, այլ Հալէպի դեղին քարը: Շարք մը թաղեր բոլորովին կը լքուէին, պարտէզներու մէջ առանձնատուները կը բազմանային: Կեանքը, գիւղը, անոր արտաքին կերպարանքը ամբողջապէս կը կերպարանափոխուէր: Թոնիրները կը կքէին, հնձանները կը լքուէին, հին կամարակապ աղբիւրները կը փլէին ու կը վերակառուցուէին այլակերպ տեսքով կամ արթէզեան ջրհորներու հետեւանքով կը չորնային ու մոռացութեան կը մատնուէին: Աշխատանքի հին տեսակներու գործիքներն ու առարկաները լաւագոյն պարագային կը մոռցուէին մառաններու կամ լքուած տուներու մութ խորշերուն մէջ, շատ-շատ՝ մեծ հայրիկէն ու մայրիկէն մնացած յիշատակները կը դասուէին սնտուկներուն մէջ կամ խոհանոցի մէկ անկիւնը:
1978-ին, Քեսապի Ուսումնասիրաց գրադարանին մէջ խումբ մը քեսապցի երիտասարդ-երիտասարդուհիներու հետ ես կազմակերպեցի Քեսապի ազգագրական իրերու ցուցահանդէսը, ուր ներկայացուած էին մեր նախնիներուն կենցաղին ու աշխատանքային առօրեային մէջ տեղ գտած այն իրերը, որոնք, փակ տնտեսութեան հետեւանքով, գիւղացիին ձեռքով շինուած ու միայն իր գործածութեան համար նախատեսուած իրեր էին, նաեւ տեղացի վարպետներու աշխատանքներ, որոնք կիրառական արժէք ունենալու կողքին՝ ունէին նաեւ գեղագիտական արժէք: Քարէ, փայտէ, մետաղէ այդ իրերը, ծեղէ, եղէգէ, ուռէ հիւսուած ամանները, այծի մազէ, բուրդէ, ապրշումէ ու թելէ հիւսուածքները, ասեղնագործութեան իւրայատուկ նմոյշները, հին տարազի հազուագիւտ օրինակները հաւաքած էինք մեր հայրենակիցներէն: Հոն տեղ գտած էին ԺԹ. դարու երկրորդ կէսերէն գէթ մինչեւ Աղեքսանդրէթի Սանճաքի Թուրքիոյ կցումը ամբողջ շրջակայքի հայ, թուրքմէն ու ալեւի գիւղացիներու պէտքերը գոհացնող Քեսապի արհեստանոցներու շուկային՝ դարբիններու, պղնձագործներու, զինագործներու, կերպասագործներու պատրաստած  հազուագիւտ իրերը: Ցուցահանդէսէն ետք նիւթ դարձաւ ազգագրական թանգարան մը ձեւաւորելու խնդիրը: Տոքթ. Ռոպերթ Ճեպեճեան նպատակայարմար գտաւ այդ նիւթերով փոքրիկ թանգարան մը բանալ Հալէպի մէջ: Գաղափարը երկու ելակէտ ունէր. նման ցուցասրահներ դեռ չէին գործեր Հալէպի եւ շրջաններու մէջ. ատիկա պիտի ըլլար հայ գաղութի նախաձեռնութիւնը. երկրորդ՝ ատիկա Հալէպի մեր դպրոցականներուն պիտի տար հայ գրականութենէն լսած ու կարդացած շատ բաներ աչքով տեսնելու հնարաւորութիւն, որովհետեւ անիկա փշուր մը շօշափելի յիշատակ պիտի ըլլար մեր ամբողջապէս կորսնցուցած Արեւմտեան Հայաստանի կենցաղէն: Չիրականացաւ:
1980-ականներուն մարդիկ սկսան ափսոսալ հինի կորուստը ու բնական ընթացքով սկսան հինէն բան մը պահելու, հինը նոր նպատակներով գործածելու հետաքրքրութիւն մը ունենալ: Այդ իմաստով կարեւոր գործ կատարեց Երկիր եւ Մշակոյթ միութիւնը, որուն ջանքերով վերանորոգուեցաւ Գարատուրանի մէջ տուն մը, Ս. Ստեփանոս մատուռը, Քեսապի մէջ Աշգարեանի տունը, եւ ամբողջ շարք մը տուներ Քեսապի Մայր եկեղեցւոյ ետեւի թաղին մէջ: Նոյնը ըրին նաեւ տեղացիները. նոյն ձեւով վերանորոգուեցաւ Քեսապի հայ Աւետարանական նախկին տղոց վարժարանի շէնքը ու վերածուեցաւ Միսաքեան Մշակութային կեդրոնի: Մէկ-երկու տասնամեակ առաջ սեմենթով ծեփուած հին շէնքերու ներքին եւ արտաքին պատերու ծեփը հանուեցաւ՝ նախկին տեսքը վերականգնելու համար: Նոյնը ըրաւ Քեսապի կաթողիկէ եկեղեցին: Քեսապի հին տունը արժանացաւ որոշ ուշադրութեան. նոյնիսկ եղան մարդիկ, որոնք տեղական շինանիւթով ու Քեսապի հին տան ոճով տուն կառուցել սկսան: Այդպիսի իրագործում մըն էր «Սարօ» ճաշարանը: Այդ իմաստով գլուխ-գործոց մը եղաւ Գարատուրանի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ հիմնովին նորոգութիւնը: Մեծ հետաքրքրութիւն ստեղծած սուրիական «Կորուսեալ գիւղը» ֆիլմաշարը նկարահանուեցաւ Գարատուրանի մէջ, Ծովու թաղի հին տուներու միջավայրին մէջ: Այդ տուները Քեսապի մէջ ամէնէն տեսարժան վայրերը հանդիսացան: Դէպքերէն առաջ օրական հարիւրաւոր զբօսաշրջիկներ շարքեր կը կազմէին այդ տուներուն համապատկերին վրայ նկարուելու ու ներսերը ժուռ գալու համար:
Գիւղատնտեսութեան մէջ քարէ ծանր իրերն ու սարքերը, ինչպէս տանիքներու լողերը, տարբեր չափի քարէ սանդերը, ձիթհանքի նախկին քարէ ճմլարաններն ու ճմլիչները, ջրաղացներու քարերը սկսան ուշադրութիւն գրաւել: Ասոնք սկսան օգտագործուիլ  գեղարուեստական զարդարանքի ու յարդարանքի նպատակներով:  Անոնցմով մարդիկ սկսան զարդարել իրենց նոր տուներու բակերն ու մուտքերը: Լողերը տեղադրելով բակին մէջ հոս ու հոն՝ օգտագործուեցան իբրեւ նստարան, սանդերը՝ իբրեւ շատրուան, կարասներն ու կուժերը իբրեւ թաղար: Կը նկատուէր գիւղի հրապարակները անոնցմով զարդարելու միտումը: Ոմանք լքուած թաղերու տուներէն հաւաքուած լողերու, քարէ տարբեր իրերու հաւաքածոներ կազմեցին: Յատկապէս սրճարաններն ու ճաշարանները իրենց մուտքերուն տեղադրեցին այդպիսի քարէ գործիքներ: Այդպիսի հաւաքածոյ մը կայ «Սախրա» Ճաշարանի մուտքին, Սեւ Աղբիւր: Բան չմնաց իր նախկին տեղը. սանդերը իրենց տեղերէն պոկուեցան, ճմլարաններու եւ աղօրիներու կիսականգուն պատերը քանդուեցան ճմլիչն ու ջաղացքի քարերը տանելու համար:
Փայտէ ու ծեղէ շինուած իրերը սկսան երեւիլ նստասենեակներու պատերուն իբրեւ ընտանեկան լուսանկարներու շրջանակ, իսկ պղինձէ հին ամանները՝ իբրեւ ծաղկաման կամ ապակեպատ պահարաններու ինքնուրոյն զարդ:
Ասիկա համաշխարհային երեւոյթ է մեր օրերուն: Մեր կենցաղէն դուրս դրուած իրերը արդէն պատմական ու գեղագիտական արժանիքներով կը վերարժեւորուին մարդոց կողմէ. արդիական ճաշարանի մը մէջ, օրինակ, կը տեսնես մէկ անկիւնը ցուցադրուած խոհանոցային հին իրեր՝ պղինձէ տապակ, դոյլ, դգալ, փայտէ շերեփներ, սուրճի աղօրի մը, այլ տեղ՝ ածուխով  արդուկ, կարի մէկդարեայ մեքենայ մը եւ այլն:
Քեսապի մէջ կրկին դրուեցաւ ազգագրական թանգարան մը ունենալու գաղափարը, որ ջերմ արծարծողներ ունեցաւ այս դարասկիզբին: Գաբրիէլ եւ Յակոբ Ինճեճիքեան եղբայրները իրենց հայրական՝ տոքթ. Աւետիս Ինճեճիքեանի տունը նուիրեցին ազգին՝ առաջարկելով տան գետնայարկը յատկացնել թանգարանին: Սակայն շէնքը հիմնովին քանդուելով բոլորովին նոր կառոյցի մը ծրագիրը իրականացաւ: Ֆրանսահայ Երկիր եւ Մշակոյթ միութիւնը առաջարկեց Քեսապի մէջ Սըթթից բակին մէջ վերանորոգուած տուներէն մէկը յատկացնել այդ նպատակին: Համաձայնութիւն գոյացաւ: Կը նախատեսուէր, որ թանգարանը ունենար արխիւային ցուցանմուշներու (ձեռագիր, ու տպագիր նիւթեր, նկարներ, գծանկարներ) տարազի, բանուածքներու, տան կարասիի ու աշխատանքային իրերու եւ գործիքներու ցուցասրահներ: Բակին մէջ պիտի տեղակայուէին քարէ մեծ գործիքներ:  Նիւթեր հաւաքուեցան: Թանգարանի բացումը 2005-ի Օգոստոսին մեծ շուքով կատարուեցաւ Բերիոյ թեմի առաջնորդին ձեռամբ, ազգային իշխանութիւններու ներկայացուցիչներու ներկայութեամբ: Ներկաներէն ոմանք բերած էին իրենց տուները մնացած ցուցադրման արժանի նիւթեր: Թղթակցութիւններ երեւցան մամուլին մէջ: Բացումէն ետք կատարուած աշխատանքները ու հաւաքուած նիւթերու քանակը ծանօթ չէ մեզի:
Յաջորդ նախաձեռնութիւնը կը պարտինք Հայ կաթողիկէ համայնքի հովիւ հ. Նարեկ Լուիզեանին, որ 2012-ին շատ կարճ ժամանակի մը մէջ տուն առ տուն մտնելով մառաններէն ու հին տուներէն հաւաքեց ամէն ինչ, որով կարելի էր պատկերացնել քեսապցիներու հին կենցաղը, ու տոհմիկ իրերու թանգարանին բացումը կատարեց վանքի միջանցքներուն մէջ: Թանգարանը կոչուեցաւ Կիլիկիա: Ներկայացուած թանգարանային իրերու թիւը  բաւական մեծ էր:
Ըսենք, որ 1920-ական թուականներուն նոյն տեղը կը գործէր նաեւ պատմութեան թանգարան մը, երբ վանքը կը պատկանէր լատին ֆրանչիսկեան վարդապետներուն, որ դարասկիզբէն յաջողած էին Քեսապի մէջ կազմել երկու լատին համայնքներ: Վանահայր հայր Սապաթինօ Տէլ Կայծօ ունէր հնագիտական հետաքրքրութիւններ. կը հրաւիրէր ֆրանսացի հնագէտներ, Յիսուսեան վարդապետներ, ինչպէս հ. Յարութիւն Միսիրեանը, ու պեղումներ կը կատարէր շրջանին մէջ, յատկապէս Պալլում, ու  հանուած նիւթերը կը տեղադրէր վանքին մէջ: Անոնց մէջ կային փիւնիկեան, սելեւկեան, հռոմէական, բիւզանդական ու խաչակիրներու ժամանակներուն վերաբերող նիւթեր: 1946-ին Լատինաց եկեղեցիներն ու վանքերը անցան Հայ կաթողիկէ ժողովրդապետութեան: Մեր օրերուն այդ թանգարանէն, բացի քանի մը մեծ քանդակազարդ ժայռերէ ու խոյակներէ, ոչինչ մնացած էր:
21-23 Մարտ 2014-ի ներխուժման հետեւանքով շրջանի բնակչութիւնը ապաստանեցաւ Լաթաքիա: Երեք ամիսներու ընթացքին տուները մեծ մասով ենթարկուեցան կողոպուտի: Տարուեցաւ ամէն ինչ որ արժէք մը կը ներկայացնէր թալանչիներուն համար ու տրորուեցաւ, փշրուեցաւ քանդուեցաւ այն, որ թերեւս շատ աւելի մեծ արժէք կը ներկայացնէր տիրոջ համար: Մենք պատերազմէն ետք քանիցս այցելեցինք Քեսապ: Գերեզմանատուներու մէջ խաչարձաններու, խաչքարերու եւ տապանաքարերու ջարդը անասելի վայրագութեան մը եւ ատելութեան մը ապացոյցն էր: Միսաքեան մշակութային կեդրոնը ամբողջապէս հրկիզուած ու աւերակոյտի վերածուած էր: Ներքի Գիւղի աղբիւրին ԺԵ.-ԺԶ. դարու խաչքարը արձակուած գնդակներու թիրախ հանդիսացած էր: Երկիր Եւ Մշակոյթի թանգարանին համալիրին պահակը մեզի պատմեց, որ ոչ մէկ բան մնացած էր թանգարանէն, բացի քանի մը քարէ ծանր իրերէ ու բակը նետուած ու տրորուած ծեղէ եւ եղէգէ ամաններէ: Երկրաչափ Յակոբ Պետըրճիքեան, հաւաստիացուց, որ ծեղէ, ուռէ, դերձանէ, բուրդէ ու այծի մազէ բոլոր հիւսուածքները փճացուցեր էին, կաւէ ամանները՝ փշրեր, փայտէ իրերը՝ ջարդեր, իսկ մետաղէ գործիքներն ու իրերը՝ աւարեր: Նոյնը պատահած էր նաեւ Կաթողիկէ համանքի վանքի թանգարանին, առնուած ու կողոպտուած էր ինչ որ արժէք մը կրնար նկատուիլ, մնացեալը ջարդուած ու փշրուած էր: Հայր Նարեկ Լուիզեանին հետ անցանք թանգարանի յատկացուած միջանցքներէն. նոյն պատկերը:
Ծանր էր մշակութային կորուստը:
Քեսապը նման կորուստներ ունեցած է նաեւ 1909-ի Աղէտին, զոր ժողովուրդը առ այսօր Թալանտ (թալան՝ կողոպուտ) կը կոչէ: Աղէտէն ետք Հալէպի վիլայէթի մաս կազմող շրջաններէն, ուրկէ եկած էին թալանչիները, ոչ մէկ իր վերադարձուեցաւ Քեսապ: Միայն Լաթաքիոյ մութասարրիֆութեան պատկանող Քեսապի հարաւի Ֆագը Հասան եւ Պետրուսիա գիւղերէն մասամբ վերադարձուեցաւ այն աւարը, որ անոնք խլած էին դէպի Լաթաքիա ուղղուող փախստականներէն: Կենսագիր Մարիամ Սարամազեան-Չիւրիքեանը կը գրէ. «Ամբողջ Քեսապը կողոպտուեցաւ: Շատ աւար առին, տուները հրկիզեցին: Ես միայն իմ տանս իրերը գիտեմ: Մեր գործածած անկողիններէն բացի ունէինք 12 ձեռք վերմակ եւ անկողին, այծի մազով բանուած 6-7 կարպետ, սենեակի մեծութեամբ բրդեայ երկու կարպետ եւս, երեք գորգ, նստարան մը եւ անոր ծածկոց գորգը, 36 օգա մետաքս: Ասոնք երեւցող մեծ իրերն էին: Դեռ ինչ գիրքեր, նկարներ, վկայականս: Բարեկամներուս եւ ուսուցիչներուս նկարները այրեցան: Հապա այդ ամանեղէններս…Բոլորը գացին»[2]:
Սթիֆըն Թրոպրիճ, Լաթաքիոյ մէջ գործող ամերիկացի միսիոնարը, որ Աղէտէն ետք առաջին վերադարձողներուն հետ Քեսապ կ’ելլէ, այսպէս կը տեղեկագրէ. «Իրենց ցորենի ամբարները, գարին ու բրինձը այրած էին, հագուստները, եփելու ամանները, կահ-կարասին եւ գործիքները չկային, իրենց այծերը, կովերն ու ջորիները գողցուած էին: Իրենց մետաքսի ճարտարարուեստը կոխկռտուած էր, իրենց սիրելի եկեղեցիները աւերակոյտերու վերածուած էին, իրենց ընկերներուն եւ ազգականներուն դիակները դեռ չէին թաղուած»[3]: Բոլոր աղբիւրները կը խօսին մեծ կորուստներու մասին, բայց Թրոպրիճի ցանկը աւելի ամբողջական կը թուի. կը գրէ. «Բոլոր վաճառականներու խանութները եւ առեւտրականներու մթերանոցները այրած էին: Իրականութեան մէջ ամբողջ շուկան մոխիրներու տակ էր: Հռոմէական կաթոլիկներու եւ բողոքական եկեղեցիները ամբողջովին այրած էին: Վերջինը՝ ընդարձակ շէնք մըն էր, 1800 հաւատացեալներու նստարաններով: Այրած էին Ամերիկեան Առաքելութեան բնակարանը, ուր կ’ապրէր Օր. Չեմպըրզ, նոյնպէս` Աղջկանց Բարձրագոյն դպրոցը (ամերիկեան կալուած), տղոց Տարրական դպրոցը եւ բողոքականներու երիցատունը: 530  տուն, Քեսապի բոլոր հարուստ ընտանիքներու տուները, նոյնպէս այրած էին: Մնացեալ 700 տուները կողոպտուած էին, բայց չէին հրդեհուած: Ասոնք պզտիկ, մէկ-երկու սենեակնոց տուներ են գործաւորներու եւ աղքատներու պատկանող: Էքիզօլուքի մէջ 38 տուներ այրած էին, 22-ը մնացած, Գարատուրանի մէջ՝ 65-ը այրած, 135-ը մնացած, Տուզաղաճի  մէջ՝ 28-ը այրած, 1-ը մնացած, Քէօրքիւնէի մէջ՝ 55-ը այրած, 45-ը մնացած»[4]: Աղէտէն անմիջապէս ետք «Լաթաքիայէն Մովսէս վրդ. Ոսկերիչեան գիւղերու մէջ գտնուած եւ այրած տուներու մանրամասն մէկ ցուցակը ղրկած է Պատրիարքարան: Այլ եւ այլ գիւղերու մէջ այրած տուներու թիւը կը յանգի 1544-ի»[5]:
1915-1920 թուականներու աքսորը շատ աւելի մեծ կորուստներ պատճառեց: Մարիամ Սարամազեան-Չիւրիքեան կը վկայէ. «Քեսապի դրացի այլազգիներուն համար ասիկա հարստանալու առիթ մը եղաւ: Անոնք շատ աժան, իսկ կարգ մը իրեր ալ ձրի հաւաքելով տարին»[6]: 1919-1920 թուականներուն աքսորի ճամբաներէն վերադարձող վերապրողները դրացի թուրքմէն գիւղերու քով պահ դրուած իրենց նախկին իրերէն շատ քիչ բան կրցան ետ ձեռք բերել: Վերապրող Ովսաննա Սողոմոնեանը կը պատմէ. «Տարագրութեան ելլելէ առաջ բոլոր հայերը ինչ ունէին-չունէին՝ կենդանիներ, մթերքներ, կահ-կարասի, գործիքներ, յանձներ էին դրացի թուրք գիւղերուն, վերադարձին առնելու պայմանով: Բայց անոնք երես չտուին մեզի, ծուռ-ծուռ նայեցան, վախցուցին: Ո՛չ մեր, ո՛չ ալ մեր ազգականներուն ապրանքները կրնայինք առնել: Անոնք 1909-ին ալ Քեսապը կողոպտած էին»[7]:
Օսմանեան իշխանութիւնները Քեսապի եւ շրջանի գիւղերու հայոց բնակարաններուն մէջ տեղաւորած էին պալքանեան երկիրներէն եկած գաղթականներ: Անոնք իբրեւ վառելանիւթ օգտագործած էին պարապ տուներու դռներն ու պատուհանները ու եղած-չեղածն ալ հաւաքելով՝ հեռացած:
Տարագրութեան ելած ընտանիքներէն ոմանք իրենց հետ տարեր էին իրենց ամէնէն թանկագին իրերը: Այդպէս էին քեսապցի Ադամեանները, 5-6 ընտանիք, որոնք իրենց  ծախսած ոսկիներու գինով ձեւով մը կը հասնին Մեսքենէ: Ասոնց նահապետը, հակառակ շատերու խորհուրդին, կամովին դէպի Տէր Զօր կ՛ուղղէ իր կարաւանին ցռուկը, «սակայն Տէր Զօրի ճամբուն վրայ ամբողջ Ադամեան ընտանիքը ոչնչացաւ եւ դրամը, կարպետներն ու գորգերը կողոպտուեցան»[8]: 1920-ին ամբողջ տոհմէն միայն մէկ վերապրող կը գտնուի:
Վերջին վերապրողները շրջան վերադարձան 1920-ի ամրան: Մարդկային ահաւոր մեծ կորուստի կողքին, նիւթական անհաշուելի կորուստ, տնտեսութեան ամբողջական քայքայում ու մանաւանդ նիւթական շարժական մշակոյթի ի սպառ ոչնչացում: Քեսապցին 1909 եւ 1915-1920 թուականներուն ամբողջովին կորսնցուց ամէն նիւթական արժէք, որ կը մնար հին դարերէն ու մանաւանդ կորսնցուց հին արհեստներէն ոմանք ու ձեռարուեստի շատ գաղտնիքներ:
Սիմոն Այանեանի (յետագային Տ. Յուսիկ քահանայ) 1920-ին կազմած մարդահամարին մէջ նախկին բնակչութեան հազիւ մէկ երրորդը կազմող 2363 վերապրող քեսապցիներուն մէջ (դուրս եւ ներս) կան 27 վաճառական, 45 կօշկակար, 14 կլայեկ, 23 ջուլհակ, 10 երկաթագործ, 9 դերձակ, 1 պղնձագործ, 7 հիւսն, 5 մազման, 4 մանրավաճառ խանութպան, 1 գուլպայագործ, 1 գինեպան, 2 մսագործ, 9 խոհարար, 17 ջորեպան, 4 որմնադիր, 2 ջաղացպան, 1 քարկոփ, իսկ գիւղերուն մէջ՝ 2 կլայեկ, 4 կօշկակար, 2 ջուլհակ, 2 խոհարար, 2 ջաղացպան եւ մէկական քարկոփ, ծեփիչ, տախտակագործ, ածխագործ եւ ատաղձագործ[9]:
Բայց պէտք է գիտնալ, որ գէթ մինչեւ 1950-ական թուականները կենցաղը հին ձեւով կ’ընթանար, աշխատանքի տեսակները ու միջոցները նոյնն էին, թէեւ որոշ արհեստներ, ինչպէս բրուտագործութիւնը, գորգագործութիւնն ու կերպասագործութիւնը չվերականգնեցան Քեսապի մէջ: Գիւղացին դարձեալ շինեց ինչ որ իրեն պէտք էր՝ ցանքի ու կալի գործիքները, տնային առարկաները եւ այլն, քարն ու փայտը մշակեց իր հայրերու եղանակով: Այսինքն չափով մը կրցաւ վերականգնել այն՝ ինչ որ դարերով կը ճանչնար քեսապցին: 1930-ական թուականներէն Քեսապ ոտք դրած սփիւռքահայերը հոն կը տեսնէին իրենց կորսնցուցած հայրենի եզերքը, կը վերյիշէին Երկրի իրենց բարքերը, խոհանոցը, նիստ ու կացը, վար ու ցանը, իրերը, գործիքները: Անոնց համար ազգագրական բաց թանգարան մըն էր Քեսապը:
Բայց տեսանք արդէն, թէ նոր ժամանակները, ինչ փոփոխութիւններ մտցուցին կեանքին մէջ, այնքան՝ որ մարդիկ այլեւս միայն թանգարանի միջոցով պէտք է հաղորդուէին հին կեանքի մանրամասնութիւններուն:
Այդ իմաստով վերջին Աղէտին պատճառած կորուստը անդառնալի է, որովհետեւ հիմա ոչ ոք ծանօթ է այդ իրերուն, անոնց պատրաստութեան ձեւին, հիմա ոչ ոք ծանօթ է այդ իրերով կատարուող աշխատանքին, մեր կենցաղին մէջ անոնք տեղ չունին արդէն՝ կամն ու հոսելին, արօրն ու լուծը, կուժն ու կարասը, մանգաղն ու հնձուորի մատները, ծեղէ ու փայտէ ամանները, այծի մազէ, բուրդէ ու ապրշումէ ձեռագործ հիւսուածքները, քարտաշի մուրճով ու դուրով շինուած քարէ գործիքները: Անոնք պատմութեան մէջ մնացած աշխատանքի տեսակներու եւ կենցաղի նիւթական յիշատակներն էին, որ հերթաբար կորուստի կը մատնուէին, այդպիսով լրիւ մոռացութեան մատնուելով ու մթութեան մէջ ձգելով մեր հայրերու աշխատանքի տեսակներն ու կենցաղը:
Մեր հարցերը այնքան շատ են հիմա, մեր կարիքները այնքան բազմապիսի, որ թերեւս մարդիկ մտածեն, թէ՝ ա՛յ մարդ, ջաղացքը գացեր՝ դուն չախչախին ետեւէն ինկեր ես: Ճշմարիտ է: Բայց կայ այլ ճշմարտութիւն մը եւս. ապրողներու սերունդները օր մը ինքնաբեր կարիքը պիտի ունենան կապուելու իրենց արմատներուն, ատիկա մարդկային պահանջք է. այդ ատեն այդ մասունքն ալ բաւարար պիտի ըլլայ անոնց համար ներշնչուելու անցեալով ու մեր մշակութային ինքնուրոյնութեամբ:
————————
[1] Յակոբ Չոլաքեան, Քեսապ, Ա. հատոր, 1995, Բ. հատոր, 1998, Գ. հատոր, 2004, Հալէպ:
[2] Մարիամ Սարամազեան-Չիւրիքեան, Ինքնակենսագրութիւն, Քեսապ, Գ. հատոր, նշ. աշխ, էջ 201:
[3] . Stephen R. Van Trowbridge, The Sack 0f Kesab,   ”Olive Trees” (known as “Herald of Mission News” from  1887 to 1897. Published by the Reformed Presbyterian Church of North America, New York and Philadelphia), 1909, pp. 205-250. տես Քեսապ, Գ. հատոր  նշ. աշխ., էջ 390-391:
[4] Stephen R. Van Trowbridge, նշ. աշխ., էջ  387:
[5] Բիւզանդիոն, 1909, Ապրիլ 24, էջ 3բ:
[6] Մարիամ սարամազեան-Չիւրիքեան, Ինքնակենսագրութիւն, նշ. աշխ, էջ 211:
[7] Տիկին Ովսաննա Սողոմոնեանի պատմածը Տարագրութենէ վերադարձէն ետք պատահած խնդիրներուն մասին, Քեսապ, Գ. հատոր, նշ. աշխ., 502-503:
[8] Մարիամ Սարամազեան-Չիւրիքեան, Ինքնակենսագրութիւն, նշ. աշխ, էջ 223:
[9]Քաղուած Սիմոն Այանեանի 1920 Մարդահամարէն. Քեսապ, Գ. հատոր, էջ 231-292:
              Արտատպուած՝    Մայիս 11, 2017